مقدمه: استان مازندران با داشتن سطحی معادل 450000 هكتار زمین‌های زراعی و باغی، اقلیم مناسب و كشاورزان زحمت‌كش و پرتلاش در تولید انواع محصولات زراعی، نقش عمده‌ای در كشور ایفا می‌نماید. جمعیت روبه رشد كشور و محدودیت اراضی قابل كشت در استان، دست‌اندركاران تولید محصولات كشاورزی را به سوی بهره‌وری بیش‌تر در واحد سطح(به منظور رفع نیاز) سوق می‌دهد. اگر چه در حال حاضر با توجه به ثابت بودن سطح اراضی قابل كشت كشور افزایش تولید در واحد سطح راه منطقی به نظر می‌رسد،در شرایط اقلیمی مازندران علاوه بر روش فوق از طریق بالابردن ضریب كشت( تحت عنوان كشت دوم) می‌توان در تأمین بخش عمده‌ای از مواد غذایی و نیازهای كشور گام برداشت. كشت دوم در استان مازندران توسعه یافته، به بالای 110 هزار هكتار رسیده است. امید آن می‌رود تا پایان برنامه سوم، سطح آن به 160000 هكتار افزایش یابد. تاریخچه‌ی كشت دوم در استان مازندران كشت دوم بعد از برداشت برنج از سال‌های قبل در سطوح محدود به صورت پراكنده در استان مازندران مرسوم بود.این كشت تا سال 1370 در سطح حدود 40000 هكتار و صرفاً به كشت شبدر و برخی سبزیجات محدود می شد. از سال 1371 به منظور افزایش بهره‌وری و استفاده‌ی بهینه از اراضی، كشت دوم به طور جدی مورد توجه سازمان جهاد كشاورزی استان قرار گرفت. به منظور حفظ كشاورزی پایدار ، ارتقاء تولید، ایجاد اشتغال، افزایش توان مالی كشاورزان، افزایش درآمد ملی، كاهش خروج ارز از كشور، رعایت مسائل تناوب و درنتیجه حفظ محیط زیست؛ برنامه‌ریزی و مدیریت كشت دوم در اراضی شالی‌زاری استان به گونه‌ای تدوین شد كه هر كشتی به تناسب اكوسیستم خاص منطقه مورد بررسی قرار گرفت. از 230هزار هكتار اراضی شالی‌زاری 160 هزار هكتار آن مساعد برای كشت دوم و 70 هزارهكتار به دلیل آب‌گیر و باتلاقی بودن به كشت رتون اختصاص داده شده است. در حال حاضر كشاورزان این استان در فاصله‌ی زمانی بین دو كشت برنج كه حدود 7 ماه از سال به طول می‌انجامد،اقدام به كشت حدود 17 نوع محصولات زراعی می‌كنند.از سال 1372 برای اولین بار كشت پاییزه‌ی كلزا پس از برداشت برنج،در سطح یك هكتار مورد كشت و بررسی قرار گرفت كه به دلیل نتایج مثبت، سطح زیر كشت آن هر ساله افزایش یافته، به بیش از 11000 هكتار رسیده است. هم‌چنین در راستای اجرای طرح استمرار تولید سیب‌زمینی از سال 1375 كشت زمینی در اراضی شالی‌زاری شروع شده كه هم‌چنان روند صعودی را طی می‌‌كند. هم‌چنین برنامه كشت رتون كه از سال 1375 به صورت علمی و فنی در استان شروع شده است، اینك در سطح 7416 هكتارانجام می‌گیرد. بر اساس یك برنامه پنج‌ساله این سازمان در نظر دارد سطح كشت دوم بعد از برداشت برنج را به 160000 هكتار افزایش دهد كه در سال پایه (سال 79) این سطح به بیش از 90000 هكتار و در سال جاری به بیش از 107000 هكتار افزایش یافته است. در سال پایه مجموع تولیدات حاصل از كشت دوم استان مازندران معادل 2158724 تن بوده كه در سال 1380 به 5/238722 تن رسیده ، پیش‌بینی می‌شود در سال پایانی (1383) با افزایش سطح زیر كشت به 160000 هكتار كل تولید استان به بیش از 3 میلیون تن برسد. مزایای كشت دوم بعد از برداشت برنج: 1- پایداری تولید 2- استفاده‌ی مؤثر از آب و منابع 3- تأثیر آن در كنترل آفات ، بیماری‌ها و علف‌های هرز 4- افزایش كیفیت فیزیكی و شیمیایی خاك به خصوص زمانی كه یك گیاه از خانواده‌ی بقولات در آن كشت شود. 5- كاهش فرسایش خاك در اثر بارندگی‌های پی‌درپی 6- كاهش مصرف سموم و كودهای شیمیایی برای زراعت اصلی 7- افزایش میزان بهره‌وری 8- افزایش تولید و تأمین بخشی از نیاز غذایی جامعه 9- اشتغال‌زایی 10- افزایش توان مالی كشاورزان 11- كاهش آلودگی محیط زیست توسعه و تعمیم كشت دوم در اراضی شالی‌زاری كشور از اهمیت خاص برخوردار می‌باشد كه می‌توان در آینده با برنامه‌ریزی‌های علمی‌تر و الهام‌گرفتن از تجربه‌های گذشته امیدوار بودهر سال نسبت به گذشته بیش‌تر ترقی داشته باشد. سیستم كشاورزی ما در مدار محور سنتی خود حركت می‌كند؛ به همین دلیل گاه در بعضی سال‌ها ناهنجاری‌هایی ازنظر ركود نسبی به وجود می‌آید. در شرایط فعلی و تا قبل از این‌كه كشاورزان در عمل محور اصلی توسعه در كشور تلقی شوند وتا قبل از یك بازنگری جدی و جامع در سیاست‌گزاری و برنامه‌ریزی كشاورزی، چه باید كرد تا سود بیش‌تری عاید بخش كشاورزی شود؟ سه محور اساسی در این مورد می‌توان برشمرد: 1- كاهش هزینه‌ی تولید 2- افزایش عمل‌كرد در واحد سطح 3- افزایش بهره‌وری از زمین 1- كاهش هزینه‌ی تولید: در شرایط فعلی به دلیل كوچك‌بودن اراضی كشاورزی، عدم مكانیزه بودن فعالیت‌های كشاورزی ، وابستگی تأمین برخی نهاده‌های مورد نیاز به خارج كشور و عدم توان علمی و دانش فنی كاركنان و كشاورزان امكان كاهش هزینه وجود ندارد. 2- افزایش عمل‌كرد در واحد سطح. افزایش عمل‌كرد به عواملی بستگی دارد كه دسترسی به آن زمان زیادی می‌برد. از جمله‌ی این عوامل مهاركردن آب‌های سطحی، تأمین آب مطمئن ، زه‌كشی مناسب اراضی ، ایجاد بستر مناسب برای كشت دوم محصولات زراعی از طریق عملیات زیربنایی، داشتن دانش و تكنولوژی كافی و بها دادن جدی به امر تحقیقات است. 3- افزایش بهره‌وری از زمین: تنها راه سازمان‌دهی كشاورزی در شرایط فعلی افزایش بهره‌وری است تا از طریق تراز مثبتی از سرمایه‌گذاری فعالیت در بخش كشاورزی عاید شود اهمیت كشت دوم 1- محصولات كشت دوم به جزو در مواقع اضطراری نیاز به آب‌یاری ندارد و چون كشور به طور كلی سرزمین نیمه خشك است این ویژگی بسیار با اهمیت تلقی می‌شود. 2- كشت و كار در زمان بی‌كاری انجام می‌شود و زمانی است كه هزینه‌های كارگری بسیار ارزان‌تر تمام می‌شود. 3- در پاییز و زمستان با آفت‌ها و بیماری‌های كم‌تری مواجه خواهیم بود. 4- كشت دوم باعث كاهش برخی آفات و علف‌های هرز كشت اصلی می‌شود. 5- هزینه‌ی تولیدكشت دوم به مراتب كم‌تر از كشت بهاره و تابستانه است. اهداف اساسی كشت دوم : 1- افزایش تولیدات ملی 2- بالارفتن درآمد كشاورز 3- پای‌داری تولید كشت اصلی سود حاصل از سبزیجات برگی و سیر و سیب‌زمینی، به مراتب بیش‌تر سود حاصل از كشت برنج با آن امكانات و صرف منابع ، سختی‌كار و مصرف فراوان آب می‌باشد. عواید حاصل از كشت دوم به خوبی می‌تواند برای كشت به‌تر زراعت برنج به كار گرفته شود تا پای‌داری تولید مهیا شود. بنابراین چون به‌زراعی و رعایت موازین فنی عمل‌كرد را به دنبال دارد،كشت برنج هم سودآورتر خواهد بود. به طور كلی در سال زراعی جاری از كشت دوم (علاوه بر افزایش قابل توجه تولید) بیش از 360 میلیارد ریال نصیب كشاورزان برنج‌كار مازندرانی خواهد شد. موانع و مشكلات كشت دوم : 1- نبود تناسب منطقی قیمت انواع محصولات كشت دوم 2- عدم وجود بازار مطمئن برای جذب محصولات تولید شده 3- عدم تخصیص اعتبارات مورد نیاز و تأمین نهاده‌ها به میزان مورد نیاز 4- نبود صنایع تبدیلی ـ بسته بندی و جنبی 5- انجام ندادن عملیات زیربنایی در سطح گسترده 6- عدم برنامه‌ریزی‌های مناسب در خصوص تهیه و تأمین بذرهای مناسب و نیز نظارت‌نكردن بر توزیع بذر رایج بخش‌های خصوصی (خصوصاً بری سبزی و صیفی) 7- ضعف بنیه مالی كشاورزان 8- پراكنده و كوچك‌بودن زمین‌ها 9- آب‌گیر بودن بخش زیادی ازشالی‌زارها 10- كمبود ماشین‌آلات كشاورزی مناسب برای اجرای كشت دوم 11- كم‌رنگ بودن تحقیقات در خصوص معرفی ارقام مناسب محصولات كشت دوم و بررسی روش‌های بهینه كاشت، داشت و برداشت . 12- محصور نبودن اراضی شالی‌زاری 13- كمبود وسایل نقلیه خاص برنامه 14- بیمه نبودن بیش‌تر محصولات زراعی كشت دوم 15- نابسامانی قیمت برنج در مرحله‌ی اول تولید كه از میزان علاقه‌مندی كشاورزان در مرحله‌ی دوم كاسته می‌شود. 16- مشاع‌بودن مزارع شالی‌زاری و عدم هماهنگی زارعان جهت انجام كشت دوم سبب می‌شود بسیاری از مزرعه‌ها بعد از برداشت برنج بدون استفاده بماند.