هنرهای سنتی و صنایع دستی، از برجسته ترین مظاهر فرهنگی ملت ها محسوب می شوند و کشورهای دارای تمدن کهن، همواره از روی محصولات و آثار بجا مانده از هنرهای سنتی و صنایع دستی ادوار گذشته شان مورد سنجش و ارزیابی قرار می گیرند.

در کاوشهای باستان شناسی، ابنیه و اشیایی که از گذشته های دور در دل خاک به جا مانده اند و امروزه به وسیله باستان شناسان کشف می شوند و اکنون ما از آنها به عنوان ابنیه و آثار تاریخی یاد می کنیم، در روزگاران قدیم به دست توانمند هنرمندان و صنعتگران هنرهای سنتی و صنایع دستی خلق شده اند و در زمان حاضر، بر اثر گذشت زمان، ارزش تاریخی یافته اند.

 نباید این نکته مهم را از یاد ببریم که همه محصولات و آثاری که در گذشته های دور توسط گذشتگان تولید شده و امروز به دست ما رسیده اند، علاوه بر بهره مندی از ارزشهای هنری و صنعتی، حاوی معانی و مفاهیم عمیق فرهنگی و با ارزشی نیز می باشند که پژوهشگران با مطالعه همه جانبه بر روی آنها، محتوای عظیمی را از گذشتگان به نسل کنونی، انتقال می دهند.

 در این میان، کشور پهناور ایران نیز که از تمدن کهن و گران سنگی برخوردار است دارای سرمایه ای عظیم مربوط به هنرهای سنتی و صنایع دستی مخصوص به خود است که علاوه بر جنبه های هنری و تزئینی، دارای جنبه های کاربردی و مورد استفاده روزمره مردم دوران های کهن و کنون نیز بوده و می با شند.

 از آنجایی که کشاورزی و دامداری از مشاغل اصلی نیاکان مان بوده و اصلی ترین راه امرار معاششان محسوب می گشته است، برخی از فراورده های دامی و کشاورزی را صرف تهیه و تولید محصولات مورد نیاز خود می نموده اند که به مرور زمان و با دخالت دادن طراحی ها ی ویژه، به کارهای هنری و تزئینی تبدیل شده و علاوه بر رفع مایحتاج زندگی آنها، در زیبا سازی محیط زندگی شان نیز نقش پیدا نموده بودند.

رفته رفته هنرمندان و صنعتگران نسل های بعد، با بهره گیری از توانمندیهای خود به آفرینش محصولاتی دست زدند که اکنون برخی از آنها چشم هر بیننده ای را خیره ساخته و به شگفتی وامی دارد. بی تردید آنچه که ما از آنها به عنوان هنرهای سنتی و صنایع دستی یاد می کنیم و برای ما ظهور و ثبوت یافته اند، حاصل تلاش های بی دریغ و دلسوزانه نسل های گذشته است و اگر چنین نبود دیگر قادر به نشان دادن این آثار و محصولات نبودیم.

پس شایسته است که از همه تلاش ها و فعالیت های غیرتمندانه هنرمندان و صنعتگران و همچنین دست اندرکاران و مسئولان این عرصه، نهایت تشکر و قدردانی را داشته باشیم و برای حفظ و احیای رشته های مختلف و متنوع آنها از هیچ کوششی دریغ نورزیم. با ذکر موارد فوق باید دید در حال حاضر، هنرهای سنتی و صنایع دستی دارای چه وضعیتی است و هنرمندان و صنعتگران رشته های مختلف در چه حال و روزی بسر می برند و مجموعه اقدامات دهه های گذشته چه نتایج مثبتی در سرنوشت این بخش داشته است؟

بدیهی است که ابتدا باور داشته باشیم وضعیت موجود، متناسب با جایگاه کشور دارای فرهنگ و تمدن کهنی مانند ایران نیست و شرایط برخی کشورها به مراتب، بهتر از ما می باشد اما پس از آن می بایست با دقت نظر و نگاهی ژرف اندیشانه به بررسی علل، عوامل و انگیزه های ضعف و عقب ماندگی این حوزه بپردازیم. اینکه بطور دقیق از چه زمانی فعالیت های هنرمندان وصنعتگران هنرهای سنتی و صنایع دستی ساماندهی شده و در قالب تشکیلاتی منسجم و نظام مند مورد حمایت و هدایت قرار گرفته است به درستی معلوم نیست اما آنچه که مسلم به نظر می آید این است که، رفتارهای سازمانی مشخصی از دهه 40 آغاز گردیده و سلسله اقداماتی صورت گرفته است و براساس آنها هم اکنون نیز این فعالیت ها ادامه دارد.

دست اندرکاران و مسئولانی که از نسل های گذشته باقی مانده و در قید حیات به سر می برند،گواهی می دهند که در دوره های گذشته رفتارهای سازمانی و تشکیلاتی، علاوه بر موفقیت ها، دارای ضعف هایی نیز بوده اند که در حال حاضر،بسیاری از آنها هنوز هم باقی مانده اند.

 این موضوع ما را موظف می سازد تا با درک شرایط ومیزان امکانات و اختیارات دست اندرکاران و مسئولان دوران گذشته، آسیب شناسی دقیقی را از وضعیت کنونی این حوزه داشته باشیم و با دیده انصاف و عدالت و بر اساس قضاوت عقل و منطق صحیح، نتایج پژوهشی خود را برای حل مشکلات باقی مانده بکار بندیم.

 این اقدامات صورت گرفته است و ما تنها می خواهیم تا در حد حوصله و انتظار مخاطبان این نوشتار به برخی از آنها اشاراتی مختصر و کوتاه داشته باشیم. اما قبل از ورود به بحث آسیب شناسی باید بدانیم که: هنرهای سنتی و صنایع دستی یعنی: تجلی زیبایی های درونی انسان در قامت یک محصول هنرهای سنتی و صنایع دستی یعنی: بهبود مهندسی رفتارهای فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی افراد جامعه هنرهای سنتی و صنایع دستی یعنی: اشتغال، درآمد و امنیت پایدار هنرهای سنتی و صنایع دستی یعنی: ایجاد و برقراری مهاجرت معکوس از کلان شهرها به شهرها و روستاها هنرهای سنتی و صنایع دستی یعنی: کاهش پرونده های انتظامی،امنیتی و قضایی هنرهای سنتی و صنایع دستی یعنی: عناصر هویت بخش فرهنگی کشور هنرهای سنتی و صنایع دستی یعنی: خون جاری در آناتومی قدرت نظام هنرهای سنتی و صنایع دستی یعنی: معماری سنتی و هنرهای وابسته، نمایش های آیینی و سنتی، موسیقی سنتی و هنرهای صناعی که هر یک از آنها دارای فهرست بلندی از عناوین رشته های متنوع، مختلف و جذاب می باشند.

همان گونه که قبل از این ذکر شد، فعالیتهای سازمان یافته در زمینه هنرهای سنتی و صنایع دستی از ابتدای دهه 40 آغاز گردید که همواره، با فرازونشیب هایی همراه بوده است. هر چند می توان به بسیاری از ضعف ها و قوت های موجود در روند فالیت های مذکور اشارات مفصلی داشت اما در این نوشتار لازم می دانیم که تنها دوره پس از انقلاب اسلامی را مورد واکاوی و آن هم بسیار مختصر قرار دهیم.

 انقلاب اسلامی ایران که اکنون وارد سی و یکمین سال آن می شویم، با توجه به شرایط بوجود آمده در سال 57 بوقوع پیوست و کلیه فعالیتهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، دستخوش تغییر و تحولات بنیادین قرار گرفت که در این میان حوزه هنرهای سنتی و صنایع دستی نیز از این موضوع بی نصیب نماند.

 صرف نظر از هر چیز باید باور داشت که روزها و شبهای پرالتهاب انقلاب و پس از آن هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و آنگاه تبعات منفی پس از جنگ، بسیاری از فرصتهای بوجود آمده از فعالیت های دوره قبل از انقلاب را منقطع و عقیم ساخته بود که سرانجام با فروکش کردن جنگ و بحران های ناشی از آن، فعالیت ها رفته رفته سیر طبیعی خود را یافت و به نقطه ای که هم اکنون ما در آن قرار گرفته ایم، رسید.

 چالشهایی را که انقلاب و جنگ تحمیلی در مسیر فعالیتهای نظام مند و سازماندهی شده هنرهای سنتی و صنایع دستی قرار داد باعث گردید تا مدیریت این حوزه با دشواری هایی روبرو شود و رسیدگی به امورات هنرمندان و صنعتگران این حوزه به کندی صورت گیرد و همین موضوع باعث پدید آمدن موانع و مشکلات بیشتری شد تا جایی که بسیاری از هنرمندان امید خود را نسبت به بهبود اوضاع از دست داده و با دست کشیدن از فعالیت های خود به مشاغلی دیگر روی آوردند.

 این حادثه ناگوار ضربات سنگینی بر پیکره ارزشمند هنرهای سنتی و صنایع دستی کشور وارد ساخت و هرگز هم ترمیم نشد اما دیگران در موضع خود ماندند و با امید به آینده بر کار و تلاش خود افزودند تا بلکه نام و نشانی از از این حوزه بر جا مانده و مایه مباحات و فخر ایرانیان گردد.

بی تردید می توان گفت از آن پس، همه تلاش و کوشش دست اندرکاران و مسئولان این حوزه، صرف به وجود آوردن و زنده نگه داشتن امید در دل هنرمندان و صنگران شد و تنها همین نتیجه حاصل کار آنان است که می بینیم.

تهاجم فرهنگی پس از انقلاب، از سوی جریانات خارجی از یک سو و کم توجهی برخی مسئولان و به تبع آنان طیفی از مردم نسبت به داشته های فرهنگی اصیل ایرانی از سوی دیگر، در تضعیف هنرهای سنتی و صنایع دستی کشورمان بی تاثیر نبوده است و هنوز هم این چالش فرهنگی وجود دارد و به همین دلیل است که محصولات غیر ایرانی در حال جولان دهی می باشند.(ادامه دارد) 

ايميل نويسنده: (drmohaqeq@gmail.com)