پيش از محرم

آغاز ماه محرم جلوه هاي نمايان و مشخصي دارد. چند روز مانده به آغاز ماه محرم در شهر آمل مانند بسياري از شهرهاي ديگر كشورمان مرسوم است كه مردم محله به خصوص زنان محل همه دست به دست هم داده و شروع به تميز نمودن تكايا و حسينيه ها مي کنند.

 تكايا را با پرچم هاي سياه آذين مي بندند، فرش ها را مي شويند و جارو مي كنند و... همچنين يك هفته قبل از محرم هيئت اُمناي تكايا جلسه اي گذاشته و برنامه ماه را مشخص مي كنند.

 يكي دو نفر از اعضاي هيئت اُمنا نماينده شده و از مردم كمك نقدي دريافت مي كنند و چند نفرمسئول خريداري وسايل مورد نياز مثل برنج،قندوچاي، نان سوخاري،شكر و گلاب و... مي شوند.

 از اعضاي محل هم هركس با توجه به نذري كه دارد مقداري مواد غذايي مثل موارد بالا و يا گوشت و... مي آورد.

مراسم دهه اول محرم 

 مراسم عزاداري دهه اول محرم از شب اول تا شب ششم همراه با روضه خواني، سينه زني و زنجيرزني در داخل تكايا برگزار مي شود، بدين شكل كه مجلس با سخنراني روحاني،خواندن زيارت عاشورا و نوحه و عزاداري آغاز شده و جوان هاي محل در داخل خود تكيه يا داخل حياط به صورت دايره وار جمع شده و شروع به سينه زني مي كنند.

 در طول اين شب ها بعد از مراسم عزاداران بر سفره ي اطعام حسيني پذيرائي مي شوند.

 روضه خواني 

 روضه خواني در تمام نقاط مازندران انجام مي شود. محل روضه خواني مسجد است اما در بعضي از خانه ها، هم برحسب نذر و يا بنابر وصيت و وقف روضه خوانده مي شود.

 بازاريان آمل سراهاي بازار را هم براي روضه خواني سياه پوش مي كنند. در روزهاي دهه اول محرم موضوع روضه خواني هر روز، تقريباً مشخص است به ويژه در روزهاي هفتم تا دهم به مرثيه خواني براي حضرت علي اكبر،حضرت قاسم، حضرت عباس و امام حسين (ع) اختصاص دارد.

 روضه خواني معمولاً تا آخر ماه صفر ادامه پيدا مي كند. خطيبان و مرثيه خوانان اين مجالس، اغلب روحانيان و مداحان محلي هستند. از مجالس روضه خواني براي طرح مسائل و مشكلات اجتماعي و بخصوص در روستاها براي جلب همياري مردم در امور عمراني استفاده مي شود.

 دسته گرداني

  دسته گرداني از نشانه ها و مراسم چشمگير ماه محرم است.حركتي است جمعي، هم آوا و هم آهنگ و نمودي است از وحدتي شكوهمند، نوحه هايي كه در اين دسته ها خوانده مي شود هركدام بيانگر بخشي از وقايع عاشوراي كربلاست، كه بياني نمادين دارد.

دسته گرداني در بنياد و اصل خود، حركتي است در جهت تحرك بخشيدن به مردم؛گونه اي صف آرائي در برابر دشمن و يك بسيج براي مقابله با ظلم و ستم كه از دل فرهنگ مبارز تشيع سر برآورده است و در سراسر سرزمين هاي حوزه ي فرهنگ ايراني و ازجمله در مازندران عموميت دارد.

سينه زني، ، كرب زني، شام غريبان و قوم بني اسد، گونه هاي مختلف دسته گرداني معمول در مازندران است. رسم و روال دسته هاي عزادار تابعي است از روابط محله ها در شهر و روستا و هركدام مبدأ و مسيري معين دارد؛به ديد و بازديد يكديگر مي روند و تقدم وتأخر را بنا بر سوابق سنتي رعايت مي كنند.

هرجا امام زاده و بقعه و مكان مقدسي باشد، نقطه ي تمركز دسته هاي عزادار است. سينه زني : بارزترين و قديمي ترين شكل دسته گرداني است كه در تمام نقاط مازندران رواج دارد.

 طرز سينه زدن، حالات و حركات بدن و دست ها ، شيوه حركت دسته، در دو صف و يا به صورت جمعي و در يك يا دو گروه، نحوه ي نوحه خواندن و دم(واگير) گرفتن و انواع و مناسبت و زمان نوحه هاي سينه زني، در همه جا يكسان نيست؛شور و هيجان آن نيز در نقاط مختلف و برحسب زمان و موقعيت، متفاوت است و توضيح دقيق همه اين ها و ويژگي هاي هر محله و منطقه تفصيلي جداگانه را مي طلبد.

دسته هاي سينه زني از جهت شركت گروه هاي مختلف مردم نيز عمومي تر، و جامع تر از انواع ديگر دسته گردانيهاست. زيرا وسيله ي معيني لازم ندارد و هركس به نسبت توان خود مي تواند با آن همراه شود.

معمولاً پيرمردان و ريش سفيدان در جلو دسته حركت مي كنند و گروه زنان در حاشيه و به دنبال سينه زنان، آنها را همراهي مي نمايند.

 زنجير زني

 دسته هاي زنجيرزن امروزه در تمام شهرها و بسياري از روستاهاي مازندران، منسجم ترين دسته هاي عزاداري هستند.

 زنجيرزني در مازندران نسبت به ساير اشكال دسته گرداني جديدتر مي باشد و از حدود بيست سي سال پيش معمول شده و درواقع جايگزين قمه زني گرديده است. زنجيرزنان لباس سياه مي پوشند، در دوصف مقابل هم حركت مي كنند.

نوحه خوان در ميان دسته راه مي رود تا صدايش به همه برسد. زنجيرزنان هم آهنگ با صداي سنج ترجيع بند نوحه را واگير مي كنند.

 وسيله زنجيرزدن چند رشته زنجير است كه انتهاي آنها به دسته اي چوبي يا فلزي متصل شده است . زنجير زدن دسته را به دست گرفته با آهنگ سنج و وزن نوحه رشته هاي زنجير را به پشت خود مي كوبد.

 شب هفتم

 معمولاً در اين شب شير به عنوان نذري به نيِّت امام حسين (ع) كه دشمن آب را بر روي آنها بسته بود بين مردم خيرات مي كنند. و يا بعضي ها مقداري پارچه ي سبز را تكه كرده و بين مردم تقسيم مي كنند.

تاسوعا

 مراسم اصلي ماه محرم در بعداظهر روز تاسوعا و روز عاشورا مي باشد. بدين شكل كه به طور معمول مرسوم است كه از هر تكيه اي هيأت هاي عزادار سينه زن و زنجيرزن حركت كرده و در صف هاي مرتب به عزاداري مشغول مي شوند.

 مراسم عزاداري در اين شب تا پاسي از شب ادامه دارد. معمولاً اكثر دسته ها از طوايف مختلف هستند بدين شكل كه مردم از هرجاي شهر به تكيه طايفه خود رفته و پس از پايان دسته روي در محل نيز به تكيه محل خود بر مي گردند و نماز را به جا آورده و شام مي خورند.

در گذشته مرسوم بود كه فرداي صبح روز عاشورا، صبح زود جوانان پس از اذان صبح و هنگام طلوع خورشيد مراسم صبح خواني اجرا مي كنندبه كوچه و خيابان رفته و عزاداري را شروع مي كنند. زناني كه نذر دارند آش شير مي پزند و براي وعده صبحانه از عزاداران پذيرايي مي كنند.

عاشورا

 صبح روز عاشورا دسته هاي عزاداري كه شامل سينه زن،زنجيرزن،پرچم داران، ،طبل زن،سنج زن همه باهم از ساعات اوليه صبح از تكيه و مسجد محل خود راه مي افتاندو اوج عزاداري همان طور كه گفته شد در روزعاشورا مي باشد.

 خانم ها نيز يا به دنبال دسته ي تكيه محل خود راه ميافتاند و يا در گوشه اي ايستاده و نظاره گر اين مراسم آئيني مي باشند.

همچنين در بين دسته روي ها شير،شربت،خرما و.... خيرات مي نمايند .بعد از دسته روي برخي از اهالي از عزاداران و يا در تكايا پذيرايي مي كنند.

چند سالی مرسوم شد که در موقع نزدیک شدن به ظهر و یاد نماز ظهر عاشورائی امام حسین (ع) دسته جات عزادار پس از وضو گرفتن در صف های منظم به امامت روحانی که در دسته عزاداری حضور دارد نماز برپا می کنند.

 شام غريبان 

 در مازندران شامگاه عاشورا ، عزاداري چهره و سيمايي ديگر مي گيرد. دسته هاي عزادار ديگر علم و پرچمي همراه ندارند، ايستاده حركت نمي كنند، با هيجان و خروش دست هاشان را بر سينه نمي كوبند و زنجيرها را بر پشت فرود نمي آورند.

نوحه هاشان ديگر از مضمون رزم و شهادت خالي است. چلچراغي به همراه ندارند، راه شان را شعله هاي لرزان شمع ها و چراغ هايي كه كودكان به دست گرفته اند روشن مي كند، به ديدوبازديد يكديگر نمي روند در مسجدو تكيه و ميدانگاهي توقف نمي كنند.

زنگ آهنگ سنج كه سكوتش ابهت و شكوه و عظمت را بنماياند و بانگ طبل و كرنائي، هم صداشان نيست، چهره اي نمادين از غروب عاشوراي كربلاي راستين را مي نمايانند.

 در دو-سه دسته جدا حركت مي كنند به صورت انبوه با هم مي نشينند، سرها را در هم فرو مي برند،دست ها را آرام آرام و بي صدا برسر مي زنند و با صدايي محزون، غريبانه نوحه اي مي خوانند، كه حكايت از جستجوي كودكي گمشده را دارد:

طفل صغيري زحسين گم شده، گم شده /قامت زينب زالم خم شده، خم شده

 اينها دسته شام غريبانند و به همين ترتيب كوچه پس كوچه ها را مي گردند،از روستاهاي اطراف نيز دسته هاي كرب زني مي آيند.

بعضي دسته ها در اين غروب بر سر كاه مي زنند و حجله ي حضرت قاسم، گهواره ي علي اصغر، ذوالجناح و بعضاً اسب و.... مي آورندو در بعضي قسمتها نيز خيمه هايي از چوب و كاه درست كرده و آتش مي زنند، هركس هم كه نذري دارد درون مجمعه اي بزرگ قرارداده و خيرات مي كنند و غروب عاشورا را آواي كورسوي تك تك شمع هاي دسته هاي شام غريبان پُر مي كند.

بعد از دهه اول محرم

 دسته ي قوم بني اسد

 دسته قوم بني اسد يا دسته ي عرب ها دوازدهم محرم، سومين روز شهادت امام به راه مي افتند. افراد اين دسته لباس هاي بلند و سفيد مي پوشند و بيل و كلنگ همراه برمي دارند و چنين مي نمايانند كه براي دفن شهيدان كربلا مي روند. نوحه هايي هم كه مي خوانند از همين امر حكايت مي كند.

 اين دسته در واقع تركيبي از دسته گرداني و شبيه خواني است. بنابر روايت تاريخي، قوم بني اسد از اعراب ساكن در سواحل فرات بودند و روز سوم عاشورا به محل قتلگاه رفتند و اجساد شهيدان را دفن كردند.

 اربعين 

 در شب اربعين زنان و مردان در تكايا و مساجد حاضر، عزاداري و سينه زني مي كنند به غير از اين مكان ها در منازل هم مراسم عزاداري برگزار شده شعله زرد و حليم نذري بين مردم پخش مي كنند.

ايميل نويسنده: (amol_ali2006@yahoo.com)