مقدمه: استـان مـازندران بـه یمن رطـوبت دریـا و ریزش بـاران یکی از حاصلخیزترین استان های کشور می بـاشد.

شرایط اقلیمی موجود، رودخـانه هـای فـراوانی را در این منطقه جـاری ساخته و سفره های گسترده ای از آب های زیرزمینی را فراهم ساخته است.

 بخش عظیمی از رودخانه های استان از جمله رودخـانه تجن در دیگر فصول سال جاری است کـه بدون استفـاده به دریا می ریزد و از این راه بـخش وسیعی از اراضی از کشت آبی محروم و یـا اصلا مجـال کشت نمی یـابند.

نقـش حیـاتـی آب و تـاثیر چشمگیر آن در بـرنـامه ریـزی زیربنـایی کشور ایجـاب می کند تا منـابع آب سطحی و زیـرزمینی کنترل کیفی و کمی شـده، ذخیـره سـازی می شود.

بـه هـمین دلیـل شـرکت آب منـطـقه ای مـازنـدران در چهـارچـوب اهـداف خـود مطالعات گسترده ای را در زمینه های آب سطـحی و حفـاظت کمی وکیفی منابع آب آغاز نمود و طرح های متعددی را به مرحله اجرا درآورد تا سدهای گوناگون خاکی و آبـی در سطح استـان مانند سطـح مخـزنی کوثـر در شـرق سد صلاح الـدین کلا در نـوشهر، سد ایالات درنـور، سـد برنجستانک در قائم شهر و سد انحرافی تجن در شمال شرق ساری به پایان برسد.

  ایـن مقاله در خصوص حوضه آبریز تجن با تاکید بر سد شهیدرجایی(تنگه سلیمان) است.

واژه های کلیدی:مازندران-ساری-حوضه آبریز تجن-سد شهید رجایی1

 مشخصات و موقعیت مازندران: استـان مازندران مساحتی بالغ بر 46456 کیلومترمربع و جمعیتی( بـر اساس آمـار سـال 1387) 4123649نفر دارد  که از این عده %4/67 جمعیت شهری و بقیه جمعیت روستایی  است. استان مازندران شامل 15 شهرستان، 36 بخش، 127 دهستان و مرکزآن ساری است.

 این استان به علت وضع خاص اقلیمی دارای رودهای پرآب است؛ ازجمله این رودها: چالک رود، چشمه کیله چالوس، هراز، بابل رود، نکا، تجن و...

مشخصات جغرافیایی شهرستان ساری: سـاری یکی از شهرستـان هـای استان مازندران و مـرکز آن است. ایـن شهـرستـان 3923 کیلومتر وسعت دارد و شامل6 بخش و 13 دهستان، 4 شهر ساری،کیـاسر، سورک و فریم می باشد.(اين مقاله پيش از انتزاع مياندرود از ساري براي پخش در مازندنومه ارسال شده بود.)

 قسمتی از شهرستان ساری را دشت سرسبز و خرم با آب و هوای معتدل و قسمتی دیـگر را بخش کـوهستانی بـا آب و هـوای سردسیری تشکیل می دهد.

 مـرتفع ترین قلل جنـوب شهرستـان بـه نـام قله دیزآباد، شاهدژ، چهارنوار جنوب دهستان، پشت کوه بخش چهـاردانـگه و قله آتشفشانی دمـاوند واقع در رشته کـوه البرز است کـه در دوره تـرشیـاری و کواترنری فعال بوده است.

 محدوده جغرافیایی حوضه آبریز تجن: حـوضه آبریزتجن در شمـال ایـران- استان مازندران و در شهـرستان سـاری در مـوقعیت جغرافیـایی(53 درجـه و 7 دقیقه) الی(53 درجه و 42 دقیقه) طول شرقی و (53 درجه و 56 دقیقه) الـی (36 درجه و 17 دقیقه)عرض شمالی قرار دارد.

 این منطقه از 5 دهستان و 77 آبادی تشکیل شده که این روستاها اکثرا دارای تیپ کوهستانی هستند.

دهستـان ها شامل بنافت، فـریم و بندرج در بخش دودانگه شهرستان ساری با 40 آبادی و دهستـان سورتچی در بخش چهـاردانگه ساری با 23 آبادی و دهستان پشت کـوه از تـوابع شهرستـان شهمیـرزاد از استـان سمنـان با 14 آبـادی می باشد.

مهمترین راه هـای ارتبـاطی حوضه عبارتند از: جاده ساری-کیاسر به فولاد محله سمنان، جاده ساری-سد شهید رجایی به دودانگه و جاده ساری-قائم شهر و پل سفید به بنافت دودانگه .

 آب و هوای منطقه حوضه آبریز تجن: بـر اسـاس مطالعات گـروه هـواشنـاسی میـانگین سـالانه دامنه شبانه روزی دما در ایستگاه افراچال معادل3/14 درجه سانتیگراد می باشد و بر همین اساس مقادیر ماکزیمم و مینیمم مطلق دمـا در همین ایستگـاه بـه تـرتیب در دی ماه با 3/10 و در مرداد ماه 2/41 درجـه سـانتیگراد بـه ثبت رسیده اسـت.

 بـا استفـاده از اطـلاعـات بـارندگی و درجه طـراوت در ایستگاه معرف محدوده طرح و تلارم و افراچال نوع اقلیم به روش دومارتن نیمه مرطوب تـا مرطوب سرد و بـر اساس روش امـبرژه مشتمل بر اقلیم های نیمه مرطوب سـرد معتدل مرطوب سرد است. 2

منابع آب مورد بهره برداری در حوضه آبریز تجن: بـرآورد کـل منابع آب قابل استحصال که بخشی از آن بهره براداری می شود، در حوضه آبریز در سال به شرح زیر است:

 الف) آب های سطحی 380 میلیون متر مکعب ب) آب های زیرزمینی 99 میلیون متر مکعب ج) بارندگی موثر 125 میلی متر در سطح کشت.

مهمترین شاخه های اصلی تجن: 1) شـاخه چهاردانگه: یکی از شاخه های اصلی و مهم رودخانه تجن است که بعد از الحاق به شاخه دودانگه رودخانه تجن را یه وجود می آورد. مسیر جریان رودخانه چهاردانگه از شرق و جنوب شـرقی بـه طرف غـرب و شمـال غربی است و در نهـایت در محلی بـه نام تاکام به شاخه دودانگه ملحق می شود و رودخانه تجن را به وجود می آورد.

 2) شاخه دودانگه: مهمترین شاخه رودخانه تجن است که در بخش میانی قسمت جنوبی و تـا حدودی جنـوب غـربی رود اصلی جریـان دارد. دو سـرشاخه اصلی رودخانه دودانگه عبارتند از سفید رود در جنوب و جنوب شرق حوضه و شیرین رود در جنوب غربی آن.

 3) شـاخه لاجیـم: از شـاخه های مهم رودخـانـه تجن است کـه حوضـه آن بخش غـربی و جنوب غربی حـوضه تجن را تشکیل می دهد. شاخه غربی رود لاجیم رود و استان است و در محلی به نام و استان به رودخانه دودانگه می ریزد.

 4) شاخه زارم رود(ظالم رود یا گرم رود): یکی از شـاخه های اصلی و پـرآب تجن است کـه کاملا در شرق و شمـال شـرقی حوضه قراردارد.

مهمترین شاخه های این شاخه بندبن شاخه علی تنگه، شاخه ارم، شاخه آب سیاه است. رودخـانه تجن پس از دریـافت آب سرشـاخه های اصلی و فرعی خود وارد دشت تجن شده و پس از طی مسافتی حدود 30 تا 35 کیلومتر از جنوب به شمال(170تا180 کیلومتر) از ابتدای حوضه در محلی به نام فرح آباد به دریای خزر می ریزد.

 منابع آلوده کننده رودخانه تجن: الف) شهری و روستایی: همجواری اکثر قریب به اتفاق روستاها و مراکز جمعیتی حوضه بـا رودخـانه هـا و منـابع آب های جـاری موجب گردیده است تا متاسفانه این مجـاری بـا ارزش بـه کـانون های اصلی دفـع فاضلاب های انسانی و محل تخلیه زبـاله های خـانگی و کشاورزی تبدیل شوند.

 ب) آلودگی کشاورزی: مراقبت های ویژه در بخش کشاورزی نیـازمند مصرف مقـادیر بسیاری از انواع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی می باشد و مصرف این مواد موجب آلودگی منابع آب های جاری و زیرزمینی مناطق مختلف می گردد که نه تنها بر روی منابع آب های جاری و آبزیان تاثیر نامطلوب برجای گذارد بلکه کل حیات منطقه را بـا خطر جدی مواجه می نماید.

 ج) آلـودگـی صنعتی و معـدن: عمـده تـرین واحـد آلـوده کننـده ایـن منطـقه شـرکت صنـایع چـوب وکـاغذ مازندران می باشدکـه سهم عظیمی درآلوده کـردن آب وهـوای منطقه دارد.3

 موقعیت جغرافیایی سد شهید رجایی (تنگه سلیمان): سد شهید رجایی(تنگه سلیمان) بـر روی رودخانه دودانگه از سرشاخه های رودخانه تجن مـازنـدران و در دامنه های شمالی سلسله جبـال البـرز و در محـل تنگه آهکـی موسوم به سلیمان تنگه در میان روستاهای افراچـال (دربالادست) و لولت(در پاین دست) احـداث شده و فاصله این محل از دهانه تجن در کناره دریای خزر 70 کیلومتر می باشد.

 شاخه دودانگه رودخانه تجن مازندران از ارتفاعات کوه های سیـاه کوه و تـروا سرچشمه گـرفته و پس از تلـاقی بـا تعدادی از شاخه ها فرعی به نام سفید رود، لنگر رود از جنوب شـرقی به شمال غربی جریان و در نهـایت پس از عـبور از محـل تنگه سلیمـان و پیـوستن شـاخه های فـرعی دیگر بـه نـام لاجیم و چهاردانگه به دریای مازندران در محل کـردخیل تخلیه می شود.

برآورد هزینه اجرایی: 1650میلیارد ریال براساس برآورد فاز مدت اجرایی: تاریخ شروع موافقت نامه 13/8/66 به تاریخ خاتمه موافقت نامه13/2/73 (78 ماه)

سطح اراضی زیر کشت: 46000 هکتار

اهداف: هدف از احداث این سد تامین و ذخیره قسمت عمده آب مورد نیاز اراضی دشت تجن و در مـراحل توسعه تـامین آب مورد نیاز شهری، کشاورزی و صنعتی همچنین تولید 2*4 مگاوات برق آبی است.

مشخصات فنی سد شهید رجایی: از نوع بتنی دو قوسی با ارتفاع 128 متر از کف پی، تاج سد 425 متر، عرض تاج سد 5 متر، پی سد 16 متر، حداکثر رقوم آب 473 متر. پیشرفت عملیات اجرایی سد شهید رجایی عملیات اجرایی این سد در تاریخ 12/6/1370 آغاز و در سال 12/6/1375 به اتمام رسید.

 با اجرای این سد آب زراعی 52 نفر درهکتار اراضی محدود طرح تامین 291 هزار هکتار بهبود و 19 هزار هکتار توسعه و تامین آب 4 هزار هکتار اراضی دشت ناز می شود و علاوه برآن تامین آب منابع در محدوده شهرستان ساری افزایش پتانسیل آب زیرزمینی، تامین قسمتی از آب شرب شهرستان ساری و تولید 5/13 مگاوات برق و کاهش سیلاب به منظور جلوگیری از خسارات سیل از دیگر اهداف اجرای سد مذکور می باشد.

 واحدهای عمرانی سد شهید رجایی اراضی زیر پوشش سد شهید رجایی حد فاصل سیاه رود در شرق می باشد که به علت شرایط خاص وبه منظور تسریع اجرای آن توسط پیمان کاران مختلف شبکه آبیاری و زهکشی به 4 واحـد عمرانی تقسیم گـردیده است.

 واحد عمرانی شماره 1 در سـال 1371 شروع و در سـال 1375 بـه اتمـام رسید. واحـد عمرانی شمـاره 2 و3 در سال 1372 شـروع و در سـال 1376 به اتمام رسید. واحد عمرانی شماره 4که سطحی معادل 16 هزار هکتار را در ساحل راست تجن تحـت پوشش قرارداد بـا مشارکت بـانک جهانی در نیمه اول 1374 اجـرا شد و در سال 1377 به اتمام رسید. 4

نتیجه گیری: منطقه تجن یک واحدهیدرولوژیکی نسبتابزرگ می باشد.آب وخاک این منطقه یکی ازمهمترین پایگاههای رشداقتصادی وکشاورزی شهرستان ساری واستان مازندران است که جهت حفظ آن به یاری دانش های زمین شناسی و ژئومورفولوژی جغرافیایی و آب خیزداری نیاز است.

جهت کاهش فرسایش خاک این منطقه چند راه حل پیشنهاد می شود:

 الف)ایجادبانک های زراعی به منظورجلوگیری از جریانات سطحی وجابجایی خاک دراراضی کم شیب

ب)جلوگیری از دیم کاری در واحدهای اراضی1.2.به علت شیب بسیار تند

ج)شخم وبذرکاری روی خطوط تراس برای حفظ خاک وایجاد چپر بیولوژیک در اراضی کم شیب

 د)لازم است عکسهای هوایی از منطقه موردمطالعه تهیه شود که بتوان براساس آن درمطالعات طرح توسعه نقشه دقیقی ازوضعیت اراضی ترسیم نمود.

هچنین جهت بهبودوضع آب منطقه نیز راه حل هایی پیشنهاد می شود:

 الف)استفاده هرچه بیشتراز اب باران ورطوبت هوا برای توسعه زراعتهای دیمی واصلاح وتقویت مراتع

ب)احداث شبکه ابیاری و زه کشی به منظوربالابردن راندمان اب ابیاری واصلاح اراضی

ج)مهارکردن ابهای سطحی وبهره برداری ازانهاازطریق احداث سدهای مخزنی وسدهای انحرافی وتنظیمی

 د)ایجادوتقویت پوشش گیاهی به ویژه دراین منطقه که علاوه برجلوگیری ازفرسایش خاک وگل الود شدن آب ها و پرشدن سریع مخازن سدها خواهدشد.

چون این حوضه سهم زیادی درمشروب کردن اراضی این منطقه وهمچنین تامین کننده خدمات مورد نیاز شهرستان ساری ازلحاظ قدمت تاریخی وجذب توریسم می باشد ازمسئولان محترم انتظار می رود که سرمایه گذاری بیشتری در این بخش نموده تا بتوانیم از این سرمایه ملی نهایت استفاده را ببریم. 5

پی نوشت:

 1-اداره معاونت و آبخیزداری وامور زیر بنایی-مطالعات شناسایی وتوجیهی کشاورزی-جلد هشتم

2-اداره معاونت و آبخیزداری وامور زیر بنایی-مطالعات شناسایی وتوجیهی محیط زیست واقتصادی واجتماعی- جلد دوازدهم وچهاردهم

 3-اداره کل کشاورزی-بررسی وضعیت کلی منابع اب وخاک وشرایط اب وهوایی مازندران

 4-باطنی،علی و کجوری،مهرنوش.نگرشی بر محیط زیست ساري،جلد دوم،1365، ص25

5-شرکت سهامی آب منطقه ای مازندران-گزارش نهایی سد انحرافی تجن وتاسیسات وابسته،1368

6- شرکت سهامی آب منطقه ای مازندران-گزارش طرحهای عمرانی-سال71 پروژه سدشهید رجایی

 7-فرجی، محمد.آبخیزداری وپیشگیری ازفرسایش-معاونت ابخیز داری ووزارت جهاد سازندگی،1373

8-مهندسين مشاو رمهاب قدس مطالعات امکان یابی،جلددوم،1369

9-مهندسین مشاور امکو،مطالعات جامع احیاوتوسعه کشاورزی،منابع طبیعی حوضه ابخیزشمال، 1367