مازندنومه: استان مازندران گل سر سبد گردشگری ایران در کرانه جنوبی دریای خزر قرار دارد. مرکز آن ساری با داشتن جاهای دیدنی و خیابان های زیبا به ویژه خیابان "فرهنگ"، از شهرهای بسیار شکوهمند شمال است.

 مازندران به استان های تهران، سمنان، گلستان، گیلان، و قزوین چسبیده است. کوه پر آوازه دماوند چونان بام گنبد مانند مازندران در سراسر سال از برف سفید پوش است.

 این استان زنانی زیبا و مردانی ستبر دارد. از دیدگاه باستان شناسی مازندران پیشینه ای چند هزار ساله داشته و در روزگار پادشاهی "ورگانا" دیار تبرستان یا "هیرکانیا" نامیده می شد.

 ایل و تبارهای متمدن از جمله "آمارد" و "کادوس" به دشت ها و کوه پایه های آن سرازیر شده اند. یافته های باستان شناسان خودی و بیگانه در موزه ایران باستان نشان دهنده درخشش تمدن ژرف وشکوهمند مازندران و سر برآوردن خورشید روزگار هخامنشی در سرزمین ایران است.

 مازندران در درازنای روزگار خود فراز و نشیب های بسیاری پشت سر گذاشته است. پس از اسلام برای نخستین بار کوفیان به سرکردگی سعد ابن عاص به کرانه های تبرستان تاختند، اما در روزگار بنی امیه مردم تبرستان بر علیه اشغال گران برخاستند.

 تبرستان از یک سو میدان کشمکش میان آل زیار و آل بویه و از سوئی سامانیان و غزنویان بوده است. پس از طغرل اول سلجوقی، سلطان محمد خوارزمشاه تبرستان را تسخیر کرد. تیموریان خوان آنان را برچیدند اما پس از مرگ امیر تیمور، این بار سادات مرعشی سر برآوردند.

 با روی کار آمدن شاه عباس یکم صفوی، به گردن کشی و بساط ملوک الطوایفی مرعشی های مازندران پایان داده شد. از آنجا که مادر شاه عباس مازندرانی بود، کاخ ها و ساختمان های زیبائی در آنجا ساخته شد و مازندران گستره بازرگانی شمال کشور و تختگاه ییلاقی شاهان صفوی شد.

*در ميان کوه و جلگه و جنگل

 شهرهای مازندران در میان کوه ها، جلگه ها و جنگل های سرسبز و دل انگیز به همدیگر بسیار نزدیک اند. با دیدنی های کرانه دریای مازندران، خانه های ییلاقی، غذاهای دریائی، فرهنگ و سنن دیر پا، مازندران میزبان میلیون ها گردشگر درونی و جهانگرد برون مرزی است.

مردم شهرهای این استان بهتر از استان های دیگر کشور در گردشگر پذیری تجربه دارند چرا که پیشینه بازدید گردشگران درونی و جهانگردان برون مرز به مازندران دیرینه است.

 اما از سوی دیگر، در روزگار کنونی بنگاه های گردشگری بدون دانش ژرف در زمینه کار خود، گردشگران سراسر کشور، به ویژه مردم پایتخت را بیشتر برای دریا و جنگل به مازندران می کشانند و این روال پس از یک دیدار، گردشگر را به کشورهای بیگانه ترغیب می کند.

 باید با بازسازی آثار تاریخی به جا مانده در این استان گستره گردشگری را رنگین تر نمود. دژها، غارها، برج ها، پارک های جنگلی، آبشارها ، رودها، چشمه ها و تالاب ها را می بایست برجسته تر کرد.

 هر چند یافته های باستان شناسان از پیشینه سکونت هزاران ساله در موزه ها حکایت دارد،در مازندران آثار باستانی بر جا نمانده، چرا که آب و هوا به گونه استان های خشک جنوبی نیست.

 از آن روی که استان مازندران هوای مرطوب و بارانی دارد، ساختمان ها در هر سه دهه به بررسی و بازسازی نیاز دارند. اما برای نمونه در شیراز یا اصفهان زمان بازسازی ساختمان – در صورت مرمت اصولی - نیم قرن برآورد می شود.

 اگر در جاهائی مثل کرمان خشت های گلی دوام هزاران ساله دارند اما در مازندران وضعیت به گونه دیگر است.

ساختمان ها چه سنگی و یا آجری زودتر از جاهای دیگر کشور فرسوده می شوند و از بین می روند. تخم برخی ازدرختان جنگل، بویژه تخم انجیر با پراکنده شدن با باد و ریشه دواندن در میان درز دیوارهای ساختمان در مازندران آفت جان ساختمان های تاریخی و آثار باستانی بوده است.

 از این رو برای رنگینی گستره گردشگری در مازندران، نیاز به بازسازی ساختمان ها و آثار به جا مانده تاریخی بیشتر از استان های دیگر است.

*ارزشمند و دیدنی براي گردشگران

استان مازندران با مساحت نزدیک به ۲۴ هزار کیلومتر مربع، دارای شهرها و شهرک های بسیار است. شهرستان های عمده آن بهشهر، بابل، جویبار، تنکابن، رامسر، چالوس، قائمشهر، سواد کوه، محمودآباد، نور، نوشهر، گلوگاه، نکا و بابلسر می باشند.

شهرستان ساری مرکز استان مازندران پیشینه ای دیرینه دارد و همیشه مرکز تبرستان بوده است تا این که "بار فروش" (بابل) مرکز تبرستان شد. اما در روزگار قاجار دوباره، ساری را مرکز مازندران کردند.

 از روزگار صفوی و دودمان های دیگرساختمان های تاریخی بسیاری از جمله پل ها، گرمابه ها، آب بندها، مساجد و بقعه ها در مازندران پا برجا هستند که به درخواست انجمن آثار ملی، دکتر منوچهر ستوده که اینک در سن ۹۸ سالگی خود در سلمان شهر زندگی می کند و آرزومندم ۱۵۰ ساله شوند در ده جلد کتاب "از آستارا تا استارباد" شناسنامه این آثار را گردآوری کرده که خدمت بسیار بزرگی برای آیندگان در مازندران و سراسر ایران است.

 از آنجا که نگارنده برای پژوهش در راستای ساختمان های روزگار صفوی چند بار به مازندران سفر کرده ام، بر این باورم که نه تنها سرسبزی مازندران آن را گردشگر پذیر کرده، بلکه تاریخ معماری و ساختمان های برجا مانده روزگار صفوی و قاجاری آن نیز برای گردشگران ارزشمند و دیدنی است.

*مجموعه هاي شاه عباسي

 کاخ ها و باغ های فرح آباد و بهشهر روزگار صفوی را شاه عباس یکم ساخت. با علاقه ی شاه عباس به درخت کاری و به کارگیری فواره و شرشر آب و ساختن حوض در ساختمان ها و چراغانی و شمع افروزی گرداگرد برکه ها و جویبارهای باغ، نه تنها برخی جهانگردان و پیشینه نگاران به آن اشاره کرده اند، بلکه هنور بقایای آن ها بویژه در "باغ شاه" بهشهر موجود است.

علاقه دیگر شاه عباس شکار بود. از آهوان "میانکاله" در تمامی گزارش هاي جهانگردان و پیشینه نگاران یاد شده و در سفرنامه "پیترو د لاواله" با سیاه قلم، نگاره ای از شاه و زنان و دختران زیبا و چابک اسب سوار که از اصفهان پایتخت کشور برای گردش همراه شاه به کاخ ییلاقی "اشرف البلاد" (بهشهر) رفته اند را در حین شکار، نشان می دهد.

فراوانی آب و درخت در مازندران دست مهندسان روزگار صفوی را برای زیبائی و روح انگیزی کاخ ها و خیابان ها، باز می گذاشت.

در سال ۱۶۱۸ میلادی "پیترو د لاواله" در گزارش خود از مازندران به "ونیز" ایتالیا، نوشت اینجا ساختمان ها در زیر سایه انبوه درختان جنگلی، آنچنان است که آفتاب دیده نمی شود.

 در کاخ اشرف (بهشهر) "دلاواله" به حضور شاه عباس رسید و در سفره خانه، در هنگامی که گروه موسیقی آرام می نواختند، با شاه و نزدیکان شاه بر سر سفره نشست.

 پس از آن در سال ۱۶۲۸ میلادی ایلچی انگلیس و گروه همراه او نیز در کاخ اشرف به حضور شاه عباس رسیدند.

هنگامی که شاه عباس به بهشهرمی آمد، داد و ستد بازرگانی و تصمیم های عمده ی کشور نیز در این شهر گرفته می شد.

 با ساختن کاخ ها و گسترش راه ها و با کوچ گروه بزرگی از یهودی ها و ارامنه به آنجا، شهر نو پای بهشهر جان تازه ای گرفت.

گزارش هاي جهانگردان و پیشینه نگاران خودی و بیگانه و ساختمان های به جا مانده، نمایانگر این است که فرح آباد و بهشهر مازندران نقطه مهم گسترش شهر سازی بوده اند. هرچند که در سراسر حاشیه دریای مازندران، پل ها، گرمابه ها، و راه های خوبی نیز می ساختند.

*از طاهان تا فرح باد

 فرح آباد/فرح-باد در ۲۵ کیلومتری ساری در روزگار صفوی روستای بسیار کوچکی بود که به آن "طاهان" می گفتند. در دهانه رودخانه ی "تجن" جا گرفته و از دیرباز کشاورزی آن پرآوازه بود. مهندسان شهر سازی شاه عباس و به ویژه "ساروتقی" استاندار مازندران که دانش خوبی در مورد شهرسازی داشت، با طرح ساختمان های کاخ تفریحی و خانه هائی که شاه پیشنهاد کرده بود، دست به کار شدند.

 با آغاز شهر سازی و ساختمان های کاخ و ساختن پل، بازار و باغ ها، خیلی از خانواده های گرجی و ارمنی و یهودی به آنجا کوچ داده شدند و برخی نیز با آوازه فرح آباد خود به آنجا مهاجرت کردند.

 گزارش "اسکندر بیگ" منشی شاه عباس و گزارش "د لاواله" آغاز و روند شکل گیری و توسعه شهر را نشان می دهند. گزارش های جهانگردان و کنکاش پیشینه نگاران روزگارهای پس از صفوی نیز گوشه هائی از سرگذشت فرح آباد را برملا کرده است.

مهندسان شاه عباس با ساختن راه های سنگ فرش و مناسب توانستند جا به جائی مصالح ساختمانی و آمد و رفت کارگران را که گل و لای و باران های پی در پی، دست و پا گیر کارشان بود، شتاب بخشیده و آسان نمایند.

پس از آن نیز با آوردن شتر که مردم تا به آن روز هیچوقت شتر در مازندران ندیده بودند، خیلی از معماران و کاشی کاران و نقاشان و گچ بر های اصفهان را به مازندران آوردند.

نه تنها سران کشوری و لشکری، بازرگانان هم در آنجا خانه های نو و زیبا ساختند. با ساختن کاخ "جهان نما" و بازار و مسجد ی بزرگ با معماری منحصر بفرد آن، روستای "طاهان" به سر و روئی دلپذیر دست یافت که چون زیبا و دل انگیز بود، نام آن را "فرح آباد" گذاشتند.

این پیشرفت در سایه برنامه ریزی درست دولت و مسئولان سالم و پاک بود. در گذر از بومی ها و سران سپاه و نزدیکان شاه، بیشتر شهروندان فرح آباد یهودی و مسیحی بوده اند.

 با کوچ گروه های گوناگون به فرح آباد ساختمان های مهمی از جمله بازار، کاروانسرا ، پل ، گرمابه و مسجد بالا رفت.

در آن روزگار فرح آباد دارای نزدیک به سه هزار خانوار شد. کاخ جهان نما در انتهای شمالی شهر بود. این کاخ نگارگری های زیبا و خوش رنگ داشته و از ایوان آن چشم انداز دلپذیر، رود و دشت و دریا بود. ساختمان آن دو اشکوبه و آینه های بزرگ داشته که کاشی های خوشرنگ گرمابه در گمانه زنی های باستان شناسی کنونی در آنجا دیده می شود. اما از خود کاخ تنها یک دیوار به جا مانده است.

 کاخ "جهان نما" به دست افسر قزاق " استفان استینکو رازین" ویاغیان او در بهار شوم سال ۱۶۶۸ میلادی، در روزگار "آلکس میخائیلویچ" پدر "پتر" کبیر در روسیه و هم زمان با سال های پایانی فرمانروائی شاه عباس دوم چپاول و به آتش کشیده شد.

نگارگری هائی که جهانگردان اروپائی از آن یاد کرده اند، همراه آینه های بلند و همه تزییناتش یکسره ویران شد.

یاغیان مسلح "رازین" با چند کشتی، و با حقه داد و ستد بازرگانی به آنجا آمده بودند. شب هنگام در یک شبیخون، کشتار بی گناهان شهر فرح آباد و چپاول خانه ها و زندگی بازرگانان را آغاز کردند.

 پس از کشته شدن انبوهی از مردم، احتمالا پیشرفت ادامه نیافته و روند خرد کننده ای بر سرنوشت فرح آباد داشته است.

 ویرانه های گرمابه همگانی که با مسجد شاه در روزگار صفوی ساخته شده است، یادگار روزگار طلائی فرح آباد، هم اکنون مورد بازدید گردشگران است.

مسجد شاه فرح آباد با تلاش سرکار خانم "سهیلا رجائی علوی" رئیس پیشین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مازندران به صورت آبرومندانه نوآباد شد. اما نورپردازی کنونی بویژه با لامپ های "هالوژن" در کنار ستون های مسجد هیچ گونه جلوه زیبائی و هنری را نشان نمی دهد و نگارنده در هنگام بازدید اخیر این نکته را با مهندس سلیمانی دراداره میراث فرهنگی ساری یادآور شدم.

 باید به یاد داشت که معمار روزگار صفوی با چیره دستی، نور گیری مسجد شاه فرح آباد را به سبک بی نظیری انجام داده و در روزگار کنونی برق کشی در این مسجد، دست کم باید به سبک مساجد روزگار صفوی اصفهان می بود.

 بدون رو در واسی لامپ های "هالوژن" و برق کشی کنار ستون های این مسجد من را یاد نوپردازی سکوی رقص اروپائی "دیسکوتک" انداخت.

 مسجد شاه در روزگار صفوی به کاخ "جهان نما" راه داشت. طرح مسجد شباهت به کاروانسرا دارد و جوی آب بلندی حوض چهار گوش را در وسط حیاط سرریز می کند و به راه خود ادامه می دهد.

 احتمالا جوی آب از سوی کاخ جاری و به حوض مسجد می آمده و از آن جا راهی شالیزار می شده است. طرح این مسجد به گونه مساجد روزگار صفوی در سراسر کشور نیست. اما این مسجد نیز با سردر بلند و سقف ضربی راهرو، بسیار شکوهمند بوده و شبستان های شرقی و غربی آن ستون دارند.

گنبد بزرگ آجری با نزدیک به ۱۲ متر ژرفا با ایوان های بزرگ و کوچک بسیار زیبا و دل انگیزساخته شده است. با طرح معماری این مسجد، چنین پیداست که احتمالا چند منظوره بوده است.

 چون شباهت به یک کاروانسرا دارد شاید مسافران و سربازان غیر بومی صفوی هنگام ماموریت و یا سفر به فرح آباد در انجا ساکن می شده اند. با فضای دوازده متری زیر گنبد و شبستان های جادار احتمالا به گونه یک مدرسه نیز از آن استفاده می شده است.

 در مسجد شاه فرح آباد اگر چه کاشی های فیروزه ای شبیه کاشی های اصفهان دیده نمی شود، اما هنر آجر کاری آن شاهکار هنر معماری روزگار صفوی را نمایش می دهد.

با وجود ساختمان های به جا مانده روزگار صفوی در فرح آباد ، همراه با نگهداری ساختمان ها و فراهم نمودن انگیزه گردشگری در مردم، می شود چرخ زندگی ساکنان را رو به جلو راند و به فرح آباد رونق داد. اما متاسفانه نه تنها آینده نگری و ارزشی برای آثار تاریخی نیست، بلکه در کنار پل شکسته روزگار صفوی که هنوز می شود آن را به خوبی بازسازی کرد، ویرانه گرمابه ای نیز که مردم می گویند از روزگار قاجار است، زباله دانی شده و شکم و روده اندرون گوسفند در آنجا می ریزند.

 سراسر این شهر تاریخی ی روستا گشته، که روزگاری پر آوازه بود، حالا بوی بد لاشه گوسفند پراکنده است و خبری از مسئولان بهداشت استان، استاندار، فرماندار و شهردار نیست و دریغا که شمشیر شاه عباس نیز در غلاف روزگار، زنگار بسته است.

 نگارنده در سفر پیش برای شستشوی خود به همین گرمابه رفتم و مردم فرح آباد و مسافران نیز از آن استفاده می کردند و برای بهداشت گردشگران مفید بود.

*هنر معماران چیره دست

 از برجستگی های معماری صفوی در بهشهر نیز "باغ شاه" دل پذیر و بی نظیر است. با جویباری که از فراز کوه از میان باغ می گذرد، این باغ به گونه "بهشت عدن" این شهر است. در فاصله هر متر، هنوز جای شمع های روزگار صفوی برای روشنائی شب دیده می شوند. سرگذشت ساختمان کنونی شهرداری بهشهرکه بر شالوده ساختمان دیوانخانه (چهل ستون) کاخ شاه عباس یکم در این باغ دل انگیز ساخته شده از دودمان های افشار، قاجار تا پهلوی پر فراز و نشیب بوده اما انتخاب رنگ این ساختمان در روزگار کنونی نیز هیچ بوئی از تاریخ با خود ندارد.

هر چند که تجربیات تاریخی کمکی به دوباره سازی آن داشته است. در "باغ شاه" تنها چند درخت سرو از روزگار صفوی پابرجا مانده اند که این خود بیشتر از ساختمان نوساز، گویای پیشینه این باغ است و می تواند برای گردشگران و جهانگردان بسیار ارزشمند باشد.

 آهوان و مرغان این باغ نیز یاد آور میانکاله و روستای"خرگوران" (شهر بهشهر کنونی) و حیوانات زیبای مازندران با توصیفاتی که جهانگردان اروپائی از آن کرده اند، می باشد.

"چشمه عمارت" در سمت غرب بهشهر بین "عباس آباد" و "باغ شاه" نیز با به کارگیری گردش آب به گونه ای شگرف اوج معماری روزگار صفوی را در این شهر به نمایش گذاشته است.

 این ساختمان چهار گوش آجری و دو اشکوبه است. سقف ساختمان گنبدی بوده و در اشکوبه همکف یک چشمه از زمین فوران دارد و برای همین به آن "کاخ چشمه" و یا آنگونه که در روزگار صفوی نامیده می شد "چشمه عمارت" گفته اند.

روشن نیست که آیا معماران صفوی آب چشمه را از راه دور، و از فراز کوه به درون ساختمان هدایت کرده اند یا اینکه چشمه به گونه طبیعی در آنجا وجود داشته است.

 اما با ریختن رنگ و یا با ریختن کاه در سر چشمه های فراز کوه، احتمالا می شود سر از کار معماران صفوی درآورد. از برجستگی های "کاخ چشمه" سیستم آب رسانی آن است که در آن روزگار بدون وجود پمپ با سبک ماهرانه آب را به اشکوب بالا برده، با گردش و سرریز شدن حوضچه های بالا ، دوباره به اشکوب هم کف سرازیر می شده است.

پس از آن در نهری از ساختمان بیرون شده و به حوض های پیرامون ساختمان می ریخته و با سرریز شدن حوض ها درجویبارهای باغ به گردش در آمده و به شالیزار می رفته است.

 از برجستگی های دیگر هنر معماران چیره دست "کاخ چشمه" روزگار صفوی این است که در لای دیوارهای اشکوب هم کف به اشکوب بالا حفره هائی ساخته اند که با به کار گیری تکنیک آوا شنودی صدای موسیقی گروه نوازندگانی که هنگام جشن ها، بویژه در موسم نوروز گرداگرد چشمه می نواخته اند به بالا رفته و در سراسر این ساختمان زیبا و شاعرانه پژواک داشته است.

 کاخ صفی آباد بهشهر نیز یادگاری دیگر از روزگار صفوی بر فراز تپه قرار دارد. این کاخ چهار گوش، در درازنای پیشینه خود چند بار بازسازی شده که یک بار در روزگار قاجار، نه تنها کاخ بلکه اصطبل اسب ها نیز بازسازی شد.

پس از روزگار قاجار ساختمان یکسره نوآباد شد و هم اکنون یکی از مناظر زیبای شهر است. از جاهای دل پذیر و دیدنی دیگر بهشهر، برکه ای بسیار بزرگ به گونه یک دریاچه است که بر فراز کوه و در آغوش جنگل و با آب بند بسیار زیبا، همراه با کاخ و گرمابه در روزگار شاه عباس یکم صفوی ساخته شده و به آن "عباس آباد" می گویند.

معماران آن روزگار در میان دریاچه یک ساختمان چهار تاقی ساخته اند که با بالا آمدن آب دریاچه، چهارتاقی به زیر آب می رفته است. بر فراز چهارتاقی یک بالاخانه چهار گوش قرار داشته، و آب به گونه ای بسیار فنی از چشمه های فراز کوه با فشار از تنبوشه های سفالی از زیر دریاچه می آمده و از آن جا به بالاخانه در اشکوب بالای چهارتاقی می رفته است.

در بالاخانه یک حوض ساخته بودند که گراگرد آن قالی های خوشرنگ با پشتی های زیبا فرش و محل استراحت شاه عباس و شاهان پس از او بوده است. با گردش آب، حوض کوچک فواره دار بالاخانه سرریز می شده و از چهار ناودان از چهار گوشه ، به دریاچه برمی گشته است. آب دریاچه در تابستان از دهانه سد می گذرد و شالیزارهای "شاه کیله" و "سارو" را آبیاری و پس از آن به خلیج گرگان می ریزد.

 کنار دریاچه هنوز دو برج دیدبانی زیبا، با کاربرد چند منظوره پابرجاست که از سوی سازمان میراث فرهنگی آبرومندانه بازسازی شده اند. عباس آباد نه تنها برای گردشگران و جهانگردان بلکه جای دل انگیزی برای تفریح آخر هفته خانواده های بهشهر نیز می باشد.

 با برنامه ریزی درست و فنی، عباس آباد می تواند سرچشمه درآمد بسیار خوبی برای این شهر شود چرا که اوج هنر معماری روزگار صفوی در بکارگیری آب، طبیعت بکر، جنگل، آب بند، چشمه، دریاچه و از سوئی کوه "جهان مورا" در سراسر کشور همتا ندارد.

هر چند سازمان میراث فرهنگی کارهائی در عباس آباد انجام داده ، اما ریشه ای و کارساز نیست. برای زیبا کردن پیرامون و نگهداری از عباس آباد به بودجه و کارهای بیشتری نیاز است.

 نکته آزار دهنده در کنار این دریاچه ی دل انگیز یادگار روزگار صفوی، این است که بازدید کنندگان کنونی با ریختن زباله و پلاستک و قوطی های کنسرو، محیط را بشدت غیر بهداشتی کرده اند. در گوشه و کنار خاکستر و چاله ها ، نشانه ای از برافروختن آتش در کنار درختان بود.

در عصر کنونی با اجاق های خورشیدی مثل همه شهرهای زیبای سراسر جهان می شود از برپا کردن آتش بازدید کنندگان جلوگیری کرد، اما اجاق های خورشیدی نیز باید پس از غروب آفتاب خاموش و نظافت آن پس از پخت و پز، با تبلیغات به مردم یاد داده شود.

شوربختانه احترام به محیط زیست و نگهداری از آثار باستانی، در رسانه ها به مردم شهر و گردشگران سراسر کشور آموزش داده نشده است.