- عدم حل و فصل موضوع تعیین بستر دریای خزر . تا به امروز 3 کشور روسیه، قزاقستان و آذربایجان در رابطه با تعیین بستر دریا به توافق رسیدند ( معادل 64 درصد دریا). براساس اسناد امضا شده قزاقستان 27 درصد، روسیه 19 درصد و آذربایجان 18 درصد بستر خزر را در کنترل خود خواهند داشت. برای ایران 14 درصد پیشنهاد شده است درحالی که ايران خواستار 20 درصد بوده و اصرار دارد تا خط مرز دریایی متعلق به زمان شوروی 80 کیلومتر به سمت شمال انتقال یابد. ترکمنستان از این موضع تهران حمایت کرده است.

2. وجود اختلافات حل‌نشده در منطقه و وجود کانون‌های فعال تروریستی
- فعالیت‌های مخرب سازمان‌ها و حرکت‌های افراط گراهای دینی وابسته به کشورهای خارجی در قفقاز و آسیای مرکزی؛

- مناقشه قره باغ؛

3. اختلافات و رویارویی بین کشورهای منطقه
- آذربایجان – ارمنستان؛
- ترکیه – ارمنستان؛
- آذربایجان - ایران (در رابطه به چاه‌های نفت آراز ، آلاو و شرق)؛
- ترکمنستان ، آذربایجان ( چاه‌های آسمان ( چراغ)، خزر (اذری) و آلتین آسیر (شرق)؛
- گرجستان – روسیه.

4. اقدامات فعال آمریکا، کشورهای غربی و اسلامی برای گسترش نفوذ سیاسی، اقتصادی و نظامی در حوزه دریای خزر و پیرامون آن:

- چشم انداز استقرار پایگاه‌های نظامی نیروی ثالث در برخی از کشورهای ساحلی خزر
- كنترل و تسلط بر منابع انرژي درياي خزر .
- كنترل ايران به عنوان يك كشور بنيادگراي اسلامي .
- تقويت اختلافات قومي , نژادي و زباني در منطقه با وجود اقوام گوناگون و اقليتهاي قومي براي خيزش ملي گرايي افراطي.
- تقويت اختلافات كشورهاي منطقه با يكديگر.
- فروش تجهيزات و تسليحات آمريكايي در حوزه خزر و تعويض سيستم جنگ افزاري شرقي به غربي.
- ايجاد قدرت واسط بين ايران و روسيه براي جلوگيري از هم پيماني اين دو كشور .
- ناامن جلوه دادن حوزه خزر از طريق بزرگنمائي قدرت ايران و روسيه و ايجاد جو بدبيني بين سه كشور تازه استقلال يافته با ج . ا .ا
- ايجاد پايگاههاي جديد در حوزه خزر جهت حمله احتمالي به ايران .
- ايجاد محدوديت ، مهار و در انزوا قرار دادن ايران .
- سياست گسترش ناتو به شرق.
- مهار سلاحهاي اتمي در حوزه خزر .
- حضوردرمنطقه حیات خلوت روسیه ناشی ازرقابت آمريكاواروپا با روسیه درچهارچوب رقابت های بین المللی
- بهره گیری از ظرفیت های نفت و گاز کشور آذربایجان و قزاقستان
- گسترش حیطه نفوذ بین المللی در منطقه استراتژیک آسیای مرکزی و قفقاز با همکاری آذربایجان و قزاقستان
این مشکلات از سویی زمینه اختلاف میان کشورهای حوزه خزر و از سوی دیگر فرصت مداخله برای کشورهایی نظیر ترکیه و چین و برخی قدرت‌های فرا‌منطقه‌ای و از جمله آمریکا را فراهم کرده است.
با توجه به وضعیت سیاسی و نظامی منطقه، این کشورها دکترین‌هایی را تدوین کرده‌اند که در آنها مبانی نظامی - سیاسی، سیاسی - استراتژیک و سیاسی - اقتصادی و امنیت نظامی‌شان تعریف شده است.

در حال حاضر تهدیدهای امنیتی علیه ایران در منطقه خزر به صورت تلاش‏های‏ مختلف دیده می‏شود:

1 - گسترش نفوذ ناتو به ویژه آمریکا (و ترکیه و اسرائیل) در منطقه

گسترش ناتو به شرق و سپس به منطقه خزر (10) ، این کشورها را زیر چتر حمایتی‏کشورهای غربی به ویژه آمریکا قرار می‏دهد و بر موقعیت نسبی مساعد ایران در این‏منطقه تاثیر منفی بر جای می‏نهد، به گونه‏ای که استقرار دائمی بخش قابل توجهی از نیروهای نظامی در مرزهای شمالی کشور را لازم و صرف امکانات بسیاری را می‏طلبد.

به علاوه این امر، به اجبار بر دیدگاه و روابط خارجی کشورهای منطقه در رابطه با ایران‏تاثیر می‏نهد و زمینه سردی روابط و احتمالا مواجهه با یکدیگر در شمال را گسترش می‏دهد.این همان چیزی است که آمریکا و اسرائیل برای «مهار انقلاب اسلامی‏» به دنبال آن هستند.

این حضور همچنین به پذیرش الگوی حکومتی ترکیه، در مقابل حکومت دین‏مداردر ایران بر رژیم لائیک تاکید دارد، کمک می‏کند. هر چند پان ترکیسم که ترکیه محرک‏آن است، به دلایل مختلف از جمله: مشکلات فراوان دولت ترکیه (مانند: مساله کردها،اختلافات با ارمنستان و (11) مساله ارامنه، اختلافات با یونان بر سر قبرس و دریای اژه (12) ،اختلاف سوریه با ترکیه بر سر خلیج اسکندرون، اختلافات ترکیه و عراق و تلاش‏روس‏ها برای به دست آوردن کنترل بر تنگه‏های بسفر و داردانل)، فرهنگ‏های متفاوت‏ مللی که ریشه زبانی ترک دارند و گرایش‏های ملی گرایانه در آنها و بی‏توجهی آنها به ‏شعار پان ترکیسم، دوری جغرافیایی این سرزمین‏ها و حساسیت و مخالفت قدرت‏های‏بزرگی مانند چین و روسیه با این امر، امکان تحقق ندارد; اما در هر صورت ویژگی‏های‏زبانی، دست آویزی برای نفوذ ترکیه به کشورهایی مانند آذربایجان، ترکمنستان... به‏شمار می‏رود.

نفوذ ترکیه در کشورهای منطقه با توجه به نوع رژیم سیاسی این کشور،روابط گرم دولت ترکیه و رژیم صهیونیستی - که در تلاش مستمر برای نفوذ در منطقه‏است - برای ایران حاوی تهدیدات امنیتی است.

2 - گسترش حرکت‏های دارای خط مشی طالبان

هر چند نمی‏توان همه مبارزین مسلمان در آسیای مرکزی و قفقاز را وهابی و دارای‏خط مشی طالبان تلقی کرد، ولی اخیرا گزارش مختلفی در مورد فعالیت‏های گروه‏های‏ وهابی در داغستان، چچن، ازبکستان و قرقیزستان منتشر شده و گفته شده است که‏چریک‏های فعال در این منطقه، از حمایت طالبان، پاکستان و محافلی در عربستان ‏برخوردار بوده و از سوی آنان حمایت مالی و تسلیحاتی می‏شوند. (13)

با نگاهي به تاريخ نيز در مي يابيم تا زمانی طولانی، شیعیان ایرانی از سمت‏شرق، مورد تجاوز و کشتار ازبکان و ازسمت غرب، مورد حمله عثمانی‏ها بودند. ظهور و استقرار دولت صفویه در سال 1501م. وضعیت را دگرگون ساخت و شیعیان با کنترل بر دستگاه حکومتی و گسترش ایده‏تشیع، ایمن گردیدند. لذا گسترش حرکت‏های دارای خط مشی طالبان در منطقه، با توجه به‏دیدگاه خاص این گروه افراطی در مورد تشیع و ایران، برای ایران تهدیدات امنیتی‏فراوانی به همراه خواهد داشت.

3 - عبور کاروان‏های مواد مخدر از منطقه

عبور کاروان‏های مواد مخدر از منطقه خزر بر امنیت منطقه تاثیر منفی بر جای‏می‏نهد، به گونه‏ای که به دلیل باز شدن پای قاچاقچیان بین المللی در منطقه و وابستگی‏آن‏ها به دولت‏های برون منطقه‏ای نظارت دائمی و صرف امکانات گسترده برای مبارزه‏با آن‏ها را الزامی می‏کند. بر اساس گزارش برنامه کنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد، ( UNDCP) ،دو مسیر انتقال موارد مخدر در حوزه خزر عبارتند از:
1 - مسیر قزاقستان، روسیه، اوکراین، مولداوی، ترکیه;
2 - مسیر ازبکستان، ترکمنستان، دریای خزر، آذربایجان، گرجستان، ترکیه (14) .

بنابراین سیاستمداران، دانشمندان، تحلیلگران و کارشناسان به این موضوع توجه زیادی نشان می‌دهند. تنها طی پنج سال گذشته بیش از 50 مورد اقدامات بین‌المللی و نشست‌های بین‌دولتی با هدف تهیه و تدوین راه‌کارهای حفظ خزر به‌عنوان دریای صلح و ثبات صورت گرفته است.

موقعیت جغرافیایی ایران و قرار گرفتن این کشور بین روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز ودریای خزر از یک سو و خلیج فارس و اقیانوس هند از سوی دیگر، و راه نداشتن‏کشورهای شمالی به دریاهای آزاد (9) و مسیر مناسب شمال به جنوب و شرق به غرب‏کشور از ايران نسبت‏به سایر مسیرها به دلیل فاصله کوتاه‏تر و ضریب امنیتی خوب، ایران را دریک موقعیت ارزنده برای بر قرار کردن ارتباط کشورهای مذکور با دریاهای بین المللی‏از طریق دريا ، راه آهن و راه‏های زميني و هوايي و عبور لوله‏های نفت و گاز این کشورها به سوی‏بازارهای بین المللی در آسیا و اروپا قرار داده است.

همچنين یکسانی‏های فرهنگ و تمدن ایران با کشورهای شمالی نیز امتيازي ارزشمند براي حفظ و ارتقای‏منافع فرهنگی، امنیتی و تجاری ایران در این کشورها بوده و این یکسانی‏ها دربعضی از این کشورها مانند آذربایجان که بیشتر مردم آن شیعه‏اند و تاجیکستان که‏فارس زبان است، آشکارا وجود دارد.

به طور کلی، حفظ منافع اقتصادی ایران در منطقه، در گرو :
* عبور لوله‏های نفت و گازکشورهای شمالی از خاک ایران،
* تبدیل راههای آهن وشوسه ایران به مسیر اصلی عبوراین کشورها به سمت‏خلیج فارس واقیانوس هند واروپا،
* کسب سهم عادلانه‏ای از نفت وگاز موجود در منطقه خزر توسط ایران و
* وجود زمینه‏های مناسب برای همکاری‏های‏اقتصادی و صادرات کالاهای ایرانی به این کشورهاست.
در همه این موارد، دشمنان یا رقبای ایران، منافع کشور ما را مورد تهدید قرار داده‏اند که تلاش‏های آمریکا در :
* عبور لوله‏های نفت و گاز از بستر دریای خزر و کشورهای آذربایجان، گرجستان و ترکیه،
* تلاش پاکستان و طالبان به تبدیل کشورهای افغانستان و پاکستان به مسیر اصلی عبور کالا ومسافر از کشورهای آسیای مرکزی به سواحل اقیانوس هند،
* بستن قراردادهای نفتی برای‏استخراج نفت از مناطقی از دریا که در صورت توافق بر سر یک رژیم حقوقی عادلانه دردریای خزر باید در اختیار ایران قرار گیرد و
* سرازیر شدن سیل کالاهای مصرفی از ترکیه‏و سایر نقاط به این کشورها، از این قبیل‏اند.

ج - جنبه‏های زیست محیطی

شتاب جمهوری‏های تازه استقلال یافته در بهره برداری از منابع دریای خزر، باعث‏غفلت از منابع ارزشمند آبی دریا شده و مشکلات زیست محیطی پدید آورده است; به‏طوری که گفته می‏شود طی ده سال پس از فروپاشی اتحاد شوروی، تنها حدود یک‏میلیون تن نفت‏خام وارد دریا شده است.

جمهوری آذربایجان سالانه 3500 تن آلاینده‏شیمیایی و 400 - 300 میلیون متر مکعب فاضلاب صنعتی وارد خزر می‏کند. قزاقستان،روسیه (از طریق رودولگا) و ترکمنستان نیز مقادیر زیادی آلاینده وارد دریا می‏کنند. این‏در شرایطی است که هنوز لوله‏های نفتی از بستر دریا کشیده نشده‏اند.

ورود فزاینده‏آلاینده‏ها از سوی این کشورها به دریای خزر، این دریا را در آستانه یک فاجعه زیست‏محیطی قرار داده; به صورتی که خطرات آن به ویژه منافع کشور ما را - به دلیل لطمه زدن‏به شرایط مناسب موجود رشد آبزیان مانند خاویار و غیره در آب‏های ایران - تهدید می‏کند.

به این صورت مي توان از نوشتار بالا چنين نتيجه گرفت كه :
عدم وجود سیستم‌های موثر امنیت بین‌المللی و منطقه‌ای باعث ناپایداری وضعیت سیاسی و نظامی در منطقه شده است.

به این دلیل است که در رابطه با این منطقه سناریوهای مختلفی مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند.
ليكن با وجود عوامل منفی و تهدیدات اشاره شده در سطور بالا که کشورهای ساحلی خزر با آنها مواجه هستند ميتوان تا حدودی با ارائه راه حل‌های مناسب بر این مشکلات فائق آمد .

بنابراین مي توان به زمینه‌های زیر اشاره داشته باشم:

اول: به منظور به حداقل رساندن نفوذ نیروی سوم در منطقه دریای خزر، باید فرآیندهای همگرایی بین کشورهای این حوزه تقویت شود .

دوم: برای رفع اختلافات بین کشورهای دریای خزر، بایستی در چهارچوب سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی (مانند سازمان همکاری‌های شانگهای) مکانیزم‌های همکاری تهیه شده و از این طریق به تامین امنیت منطقه خزر بیشتر رسیدگی شود .

سوم: حل موضوع وضعیت حقوقی دریای خزر و تعیین هویت چاه‌های نفت از راه سازش میان کشورهای ساحلی ، عاجلا صورت پذيرد .

چهارم: حل مناقشه قره‌باغ کوهستانی از طریق مذاکرات چند‌جانبه و با حضور نمایندگان سازمان‌های بانفوذ بین‌المللی (مانند سازمان همکاری‌های شانگهای) انجام شود.

(قزاقستان با داشتن وجهه مناسب در عرصه بین‌المللی و تجربه ایجاد جامعه چند‌قومی با مدارا، می‌تواند محل مناسب برای دنبال کردن مذاکرات مربوطه دانسته شود ) .

پنجم: با توجه به مواضع آشتی‌ناپذیر رهبران سیاسی آمریکا و ایران، مناسب خواهد بود موضوع همکاری بین این دو کشور فعلا در سطح نخبگان مالی و تجاری دنبال شده و از این طریق از رویارویی مستقيم اين دو كشور جلوگیری به عمل آید.

در پایان بايد گفت : با توجه به اهمیت روز افزون منطقه‏ای و جهانی حوزه خزر و همچنين تهدیدات بالقوه و بالفعل ‏موجود در این حوزه علیه جمهوری اسلامی ایران، مسؤولان سیاست‏خارجی کشور به كمك محفل علمي مي بايست : ضمن توجه بیشتر به حوزه خزر و انجام پژوهش‏های عمیق در زمینه امنيت ، تاریخ ، جغرافیا ، فرهنگ ، اقتصاد ، روابط خارجی ، نخبگان حکومتي- فکری و سیاسی کشورهای منطقه‏آسیای مرکزی و قفقاز ، اهداف راهبردی و تاکتیکی کشورهای برون و درون منطقه‏ای را به دقت مورد بحث و بررسي قرار دهند .

پی‏نوشت‏ها:

(*) بخش هايي از نوشته ،برداشتي از مقاله استاد بزرگوار دکتر مصطفی ملکوتیان با عنوان حوزه خزر و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران مي باشد كه در سايت موسسه مطالعات انديشه سازان نور منتشر گرديده است .

1- ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، 3 جلد، (تهران: اقبال، 1362)، ج‏1، صص 129 - 131.
2- حاتم قادری، پژوهشی در روابط ایران و روسیه شوروی یا قرار داد 1921، دو جلد، (تهران: بی نا، 1359)،ص 116

3- امروزه، ایران و روسیه می‏گویند که خط حسن قلی - آستارا هیچ گاه مرز رسمی دو کشور نبوده و قرار دادهای‏1921 و 1940، خزر را دریای مشترک می‏شناسد. قدمت روابط ایران و روسیه حدود چهار صد سال است. این روابط باماموریت اندی بیک به مسکو به عنوان سفیر سلطان محمد خدا بنده آغاز شد و با فراز و نشیب‏هایی همراه بوده است.مطامع استعماری روسیه تزاری و سپس ایدئولوژی کمونیستی و مطامع اتحاد شوروی سد راه توسعه روابط بود. در این‏رابطه یکی از منابع آورده است : (روس‏ها در چشم ایرانیان، چهره تاریخی مثبتی ندارند. ایرانیان آن‏ها را مهاجمینی می‏نگرند که همواره در طول‏تاریخ، چشم طمع به خاک ایران داشته‏اند و از هر فرصتی برای تجاوز به ایران بهره گرفته‏اند. در چشم ایرانیان، روس‏هادر کنار انگلیسی‏ها از اصلی‏ترین عوامل توسعه نیافتگی و عقب ماندگی کشورند. اما خصومت دیگر ایرانیان، این است‏که دوست دارند از تاریخ درس بگیرند و به آینده بنگرند.روس‏ها نیز باید ثابت کنند که چهره روسیه با چهره‏تاریخی‏شان متفاوت خواهد بود ). ر.ج .ك به : - سید رسول موسوی، روس‏ها در چشم ایرانیان، آسیب‏شناسی روابط ایران و روسیه، فصلنامه مطالعات آسیای‏مرکزی و قفقاز، شماره 12، زمستان 1374، ص .

4- با فروپاشی اتحاد شوروی، دشمن غول پیکر تاریخی ایران که به هر دلیل، از جمله: رسیدن به آب‏های گرم‏ خلیج فارس و اقیانوس هند همیشه مترصد فرصتی برای ضمیمه کردن بخش‏هایی از خاک ایران به خود بود و در برخی‏از نقاط به طور مستقیم حدود 1000 کیلومتر در خاک ایران پیش رفته و آن را ضمیمه خاکش کرده بود، مضمحل گردیدو فدراسیون روسیه جدید التاسیس نیز دیگر با ایران مرز مشترک زمینی نداشت. بنابراین، موقعیت نسبی ایران بهتر شد.کمی بیش از یک دهه قبل از آن نیز پیروزی انقلاب اسلامی، باعث‏بستن شیرهای گاز که روس‏ها مبلغ ناچیزی در مقابل‏دریافت آن می‏پرداختند و نیز لغو مواد 5 و 6 قرار داد 1921 که از جمله استقلال ایران را مخدودش می‏کردند، شد.

5- اصطلاحی که آمریکایی‏ها برای مبارزه با انقلاب اسلامی و گسترش اندیشه‏ها و آرمان‏های آن به کار می‏برند.

6- در دریای خزر، سه حوزه نفتی شناخته شده است: 1- حوزه‏های خزر شمالی در محدوده روسیه; 2 - حوزه‏خزر میانی، که در منطقه قفقاز و ناحیه ترسک و قره بغاز در شرق دریا واقع گردیده است; 3 - حوزه خزر جنوبی، که ازسواحل آبی آذربایجان تا ناحیه کورالی - انزلی تا غرب ترکمنستان ادامه دارد و بیش‏ترین ذخایر نفتی را داراست. برخی‏منابع تخمین زده‏اند که در چهار جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان، حدود 5/2 تا 3 تریلیون دلارگاز و نفت هست که به 50 تا 70 میلیارد دلار سرمایه جهت استخراج نیاز دارد .

7- پیروز مجتهد زاده، شمال از طریق شمال، روزنامه انتخاب، 31 / 1 / 78، ص 5 .

8- البته در عمل ممکن است چنین اتحادی هرگز به وقوع نپیوندد، اما احتمال وقوع آن، دولتمردان آمریکایی راآزار می‏دهد. همچنین بستن اتحاد استراتژیک بین یک قدرت متوسط با قدرت‏های بزرگ، ممکن است‏به همان اندازه‏که باعث تقویت‏یک کشور در مقابل رقبایش شود، برای استقلال آن کشور، تهدید کننده نیز باشد.

9- روسیه از این مساله استثناست. این کشور که در قسمت‏های شرق، شمال و غرب خود با دریاهای آزاد راه‏دارد; اما در عین حال، این کشور در هر سه ناحیه با مشکلاتی مواجه است. ارتباط دریایی روسیه در شرق به مراکزحیاتی جهان بسیار دور است و توسط تنگه هایی که در اختیار روسیه نیست - به جز یک تنگه که در اختیار ژاپن وروسیه است - محدود می‏شود. در شمال، یخ بندان‏های قطبی و در غرب نیز تنگه‏های بسفر و داردانل، ارتباط دریایی‏این کشور را محدود می‏سازند .

10- این گسترش به آرامی و قدم به قدم و تحت عنوان در خواست‏خود کشورها صورت می‏گیرد. مانور نظامی‏قزاقستان و آمریکا در 1376، نفوذ روز افزون کارشناسان آمریکایی و اسرائیلی در ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان ودعوت حیدر علی اف،رئیس جمهور آذربایجان ازناتو برای ایجاد پایگاه دراین کشور،در همین راستا صورت گرفته‏است .رجوع کنید به: از سرباز روسی دیگر خبری نیست، گفتگو با عباسعلی حسن الف، سفیر آذربایجان در ایران،روزنامه انتخاب، 30 / 2 / 78، ص 5 .

11- ارمنستان نسبت ‏به نیمی از ترکیه ادعا دارد .

12- یونان و ترکیه به جز مساله قبرس، در مورد جزایر دریای اژه به دلیل کشف نفت در این منطقه و میزان آب‏های‏سرزمینی با یکدیگر، اختلاف دارند .

13- به عنوان نمونه، ر.ک.به: چالش سیاسی - مذهبی در حاشیه خزر، روزنامه آفتاب امروز، ص 10 و روزنامه‏انتخاب، 26 / 12 / 78 .