مازندنومه؛ سرویس اجتماعی، یادداشت مهمان، سید جابر کریمی آکندی، دانشجوی دکتری جامعه شناسی و مدرس دانشگاه: هیئت وزیران در جلسه 20آذر 92 بنا به پیشنهاد مشترک وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت، امور اقتصادی و دارایی، تعاون، کار و رفاه اجتماعی و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس جمهور و به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران توزیع سبد کالا را در بین اقشار نختلف جامعه تصویب کرد.

هیت وزیران تصویب کرد که در راستای سیاستهای حمایتی دولت از برخی اقشار جامعه، سبدکالا، شامل 8/1کیلوگرم روغن نباتی مایع، 10 کیلوگرم برنج، 4 کیلوگرم گوشت مرغ، 800 گرم پنیر بسته‌بندی (uf) و 8/1 کیلوگرم تخم مرغ به افراد مشمول این تصویب‌نامه در دو نوبت تا پایان سال 1392 تحویل شود.

در این فرآیند معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس‌جمهور موظف شد تا اعتبار مورد نیاز جهت اجرای این تصویب‌نامه را تا سقف مبلغ پانزده هزار میلیارد ریال از محل ردیف‌های متفرقه تأمین و در اختیار وزارت صنعت، معدن و تجارت قرار دهد.

توزیع سبد کالای رایگان دولت در حالی روزهای ابتدایی خود را پشت سر می گذراند که این نوع توزیع ارزاق در ماه‌های پایانی سال با گلایه‌ها و نارضایتی برخی اقشار مردم همراه بوده است؛ به گونه ای که مردم از ساعات اولیه صبح در محل‌های توزیع در صف‌های طولانی تجمع کردند.

 بخشی دیگر از اقشار جامعه به دلیل اینکه سهمیه کالا برای هر تعداد خانوار یکسان است گلایه دارند و می گویند فردی که عیال و فرزند بیشتری داشته باشد چرا باید به میزان یک خانواده 2 نفره کالا دریافت کند.

پیش تر سرپرست بازرگاني داخلي سازمان صنعت و تجارت خوزستان پس از بازديد از محل‌هاي توزيع در اهواز به مردم توصيه‌كرد كه ارزاق سبد كالا به ميزان كافي وجود دارد و مردم از شلوغي و ازدحام در روزهاي اول توزيع خودداري كنند.

متاسفانه برخي مردم براي سبد كالا نيز همچون روز اول برداشت يارانه نقدي عمل مي‌كنند و با نگراني قصد دارند در روزهاي اول سبد كالاي خود را بگيرند.

اما علت این نگرانی ها و اضطراب و ترس از متوقف شدن این طرح و یا تمام شدن این اقلام در چیست . اینجاست که مفهوم " سرمایه اجتماعی " مطرح می شود.

سرمایه اجتماعی چیست ؟

   یکی  از مشکلاتی که دانشمندان علوم اجتماعی با آن مواجه می باشند، ارائه تعریفی جامع از سرمایه اجتماعی( Social capital) است.

 تعریف رابرت پاتنام در علوم سیاسی، جیمز کلمن در علوم اجتماعی، فرانسیس فوکویاما در تاریخ اقتصادی اجتماعی و تحقیقات بانک جهانی از جمله اولین اقدامات در این زمینه بوده است.

 این واژه توسط بیشتر نویسندگان به عنوان شبکه ها (مشارکت )، هنجار ها، اعتماد و راهی که جوامع می توانند از طریق آن اهداف جمعی را به صورت کاراتر انجام دهند، تعریف شده است.

 عبارت «سرمایه» در مقایسه با سایر اشکال سرمایه اقتصادی استفاده می شود زیرا گفته می شود سرمایه اجتماعی منافعی مشابه سایر اشکال سرمایه دارد (اگرچه مانند آنها قابل اندازه گیری نیست، اما این قیاس تا حدودی گمراه کننده است. بر خلاف اشکال مرسوم سرمایه، سرمایه اجتماعی با مصرف نقصان نمی‌یابد

.«جهت اندازه گیری سرمایه اجتماعی، مشارکت در شکل های متفاوت آن در امور مدنی از قبیل عضویت داوطلبانه در گروه های سیاسی یا مذهبی و یا سطح اعتماد در بین مردم مدنظر قرار گرفته است.»

محبوبیت سرمایه اجتماعی برای سیاستگذاران به علت حالت دو گانه این مفهوم می‌باشد که خود ناشی از «روح قوی اقتصادی آن در بیان اهمیت گروه ها»است.

 محبوبیت این مفهوم برای محققان تا حدودی به علت طیف وسیع نتایجی است که سرمایه اجتماعی می تواند توجیه کند، تعدد کاربردها منجر به تعدد تعاریف شده است.

سرمایه اجتماعی به دفعات برای تشریح عملکرد مدیریتی برتر ، بهبود بازدهی گروههای دارای اعمال مختلف   ارزش حاصل از پیمانهای مصلحتی   و تقویت روابط زنجیره عرضه به کار گرفته شده است .

اما چیزی که بیش از همه در بحث سرمایه اجتماعی مهم تلقی می شود موضوع اعتماد است. اعتماد متقابل بین دو نفر، گروه، جامعه و از این قبیل که میزان سرمایه اجتماعی آنان را نشان می دهد.

 پیر بوردیو ( جامعه شناس فرانسوی ) اعتقاد دارد اگر انسان دارای سرمایه اقتصادی مانند حساب های بانکی و سرمایه فرهنگی مانند  تحصیلات و سرمایه نمادین مانند تشخص و منزلت است می تواند سرمایه اجتماعی مانند اعتماد در روابط اجتماعی بر پایه ارتباطات انسانی هم داشته باشد.  

مشارکت می تواند رسمی باشد مانند شرکت در انتخابات ویا غیر رسمی باشد مانند عضویت در انجمن های خیریه.

ولی مهم تر از مشارکت در سرمایه اجتماعی همان گونه که گفتیم اعتماد( Trust) است .

اعتماد یعنی صداقت  و پذیرش راستی طرف مقابل که به سه شکل خود را نشان می دهد .

 اعتماد رسمی مانند اعتماد به دولت و نهاد های رسمی و بانک های دولتی و از این دست.

شکل دوم  اعتماد غیر رسمی به نهادهای غیر رسمی مانند اعتماد به خانواده و دوستان ، خویشاوندان، انجمن های علمی، سازمان های مردم نهاد و شکل سوم اعتماد تعمیم یافته است مانند اعتماد به غریبه ها که بیشتر در کشور هایی با ساختار سوسیالیستی مشاهده می شود، مانند به کارگیری افرادی با تابعیت کشور های بیگانه در مناصب دولتی به طور مثال "آیدین اوزغوز" نماینده زن پارلمان از حزب سوسیال دموکرات که اصالتی ترک دارد در دولت جدید آلمان به سمت وزیر امور مهاجران و پناهندگان منصوب شد،؛انتصابی که با استقبال گسترده اتباع خارجی مقیم آلمان مواجه شده است .

 همچنین بین سرمایه اجتماعی و اخلاق رابطه مستقیم وجود دارد.  هرچه جامعه از سرمایه اجتماعی پائین تری برخوردار باشد از شاخص های اخلاقی پائین تری برخوردار است.

اعتماد رسمی که اعتماد متقابل مردم و دولت را در واگذاری سبد کالا از سوی دولت در این برهه از زمان  نشان می دهد؛ میزان اعتمادی که مردم به دولت دارند و اینکه به چه میزان حاضرند با دولت همکاری کنند.

صف های طولانی و بعضا درگیری های فیزیکی بین فروشندگان و مردم که بر اساس دیده ها و شنیده ها به دخالت نیروی پلیس منجر شده است.

 سرمایه اجتماعی یکی از شاخص های توسعه است. کشور های مختلف میزان متفاوتی از سرمایه اجتماعی را نشان می دهند.

کشور های با ساختار دموکراتیک و مبتنی بر مشارکت مردمی عموما از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردارند.

سونامی سال 2011 در ژاپن را به یاد بیاوریم. بعد از آن که خواندیم که چطور وقتی برق شهر قطع شد مردم داخل سوپر مارکتها و فروشگاههای بزرگ به آرامی و در تاریکی همه چیزهایی را که در سبد خریدشان قرار داده بودن  سر جایشان برگرداندند و به آرامی از فروشگاه ها خارج شدند ، چیزی نگذشت که تمیزی و نظم کمپ های مردم سیل زده که در ورزشگاه های شهر بنا شده بود توجه همه را جلب کرد، بعد دیدیم که مسئولان شهر جلوی مردم سجده می کنند و معذرت می خواهند به خاطراینکه  نتوانستیم بهتر از این خدمات ارائه کنیم.

 در خبرها هم عنوان شد که پیرمردهای ژاپنی، سپاهی از مهندسان پیر تشکیل دادند و داوطلب شدند که نیروگاه اتمی فوکوشیما را بازسازی  کنند و در مهار نیروگاه کمک کنند تا جوان ترها در معرض تشعشعات نیروگاه قرار نگیرند.

 به این علت که نسبت به جوانها، اثرات ناگوار رادیواکتیو زمان کمتری در کشورشان باقی خواهد ماند و خودشان هم زمان کمتری رنج و دردش را تحمل خواهند کرد.

این یک نمونه عملی از سرمایه اجتماعی است. حالا سوالی که مطرح می شود اینکه اگر همین سبد کالا در کشوری مانند ژاپن توزیع می شد همین مشکلات و معضلات وجود داشت؟

 فارغ از هرگونه گرایش سیاسی و جانبدارانه سرمایه اجتماعی دولت نزد ایرانیان چقدر است؟

منظورم از دولت نه فقط دولت دکتر روحانی بلکه دولت در مفهوم عام است .

اگر همین سبد کالا را موسسات خیریه و عام المنفعه توزیع می کردند ، باز وضع به همین منوال بود؟

 هرچند به نظر من در این شرائط این کار دولت جدای همه انتقاداتی که به آن می شود که گدا پروری است و چه و چه یک نکته ظریف دارد که توزیع های این گونه می تواند در دراز مدت میزان سرمایه اجتماعی دولت در بین مردم را بالا ببرد. چیزی که می توان آن را چرخه مقبول نامید.  

 چرخه مقبول در جایی اتفاق می‌افتد که تبادل اعتماد انرژی در بین نظام سیاسی و شهروندان وجود دارد. این چرخه بیشتر در سیاست‌های رفاهی عام‌گرایانه وجود دارد و حاصل این تبادل کارآیی دولت و جامعه است؛ دولت کارا و جامعه کارا که در مجموع می‌توان از آنها به‌عنوان جامعه گرم و فعال نام برد. در عین حال، در بحث سرمایه اجتماعی هم مطرح می‌شود که جامعه دارای سرمایه اجتماعی باید یک جامعه گرم باشد.

در چرخه معیوب عکس این قضیه قابل مشاهده است؛ چرا که تبادل اعتماد و انرژی وجود ندارد. در این چرخه هم دولت ناکارآیی داشته و هم جامعه مشکل دارد و دولت به نوعی از جیب جامعه هزینه می‌کند و ماحصل آن، حاکمیت وضعیت سرد و منفعل است.

دولت‌های رفاهی را می‌توانیم در دو دسته دولت‌های رفاهی که دارای سلسله مراتب عمودی گسترده هستند و دولت‌های رفاهی که دارای سلسله مراتب افقی گسترده هستند، نیز تقسیم‌بندی کنیم.

 به نظر می‌رسد در جایی که سلسله مراتب عمودی وجود دارد، دولت در نقش یک گرداننده و مداخله کننده ظاهر می‌شود. کشورهایی که دولت‌های رفاهی با سیاست عام‌گرایانه دارند، بیشتر دولت‌هایی با سلسله مراتب افقی هستند.

 الگوی اول نه می‌تواند در تولید سرمایه‌های اجتماعی نقش داشته باشد و نه توانایی استفاده از سرمایه را دارد اما در شکل دوم، دولت تمام توان خود را بر روی استفاده از پتانسیل‌های تمامی سرمایه‌ها، به‌ویژه سرمایه اجتماعی می‌گذارد و در عین حال نیز به تولید و سرمایه اجتماعی کمک می‌کند.

*عکس های توزیع سبد کالا در نوشهر/عکاس:محمد حسین ملایی کندلوسی