مازندنومه؛ سرویس اجتماعی، احسان شریعت: شهرها همواره بر اساس نوعی از الگوی توسعه شهری توسعه یافته و بزرگ می شوند.

 در برخی از شهرها اقتصاد و صنعت، در برخی از شهرها خطوط حمل و نقل، و در برخی از شهرها تجارت و بازرگانی مبدأ توسعه شهرها بوده اند.

 شهرهای مازندران نیز از این حیث دارای پیشینه ای در الگوی توسعه شهری بوده اند. برای مثال شهر بابل از قدیم الایام محل تجارت بوده و نام قدیم آن "بارفروش" نیز تأیید کننده این موضوع است. شهر بابل بر اساس اقتضائات تجارت و داد و ستد توسعه یافته و خصایص مختلف این شهر برگرفته از این ریشه قدیمی است.

اندیشمندان الگوهای گوناگونی را برای توسعه شهرها تشخیص داده اند. برای مثال یکی از این الگوها نظریه دوایر متحدالمرکز است. بر اساس این نظریه شهرهای مدرن الگوی دوایر متحدالمرکز پیدا می کنند که هر یک از این دوایر خصایص ویژه خود را دارد. برای مثال مناطق مرکزی شهر که در دایره های درونی می گنجند بیشتر به مناطق تجاری اختصاص می یابد تا تمامی اقشار از تمامی مناطق که در اطراف زندگی می کنند بتوانند به این منطقه مرکزی دسترسی داشته باشند.

نظریه دیگری که در این زمینه الگوی توسعه شهری را تبیین می کند نظریه قطاعی است. بر اساس نظریه قطاعی الگوی توسعه شهر بر مبنای قطاع های گوناگون است که این قطاع ها از مرکز به سمت پیرامون گسترش می یابند. هر قطاعی مخصوص فعالیت های اقتصادی و مردمی است که تقریباً در یک طبقه اجتماعی مشترکند.

گاهی پس از چندین سال که در قسمتی از قطاع مهاجران وارد می شوند افراد پردرآمد از آن منطقه خارج شده و به قطاع های بیرونی می روند.

در این نوع از الگو نیز مناطق تجاری بیشتر در مرکز شهر واقع شده تا میزان دسترسی تمامی مناطق به آن افزایش یابد. اما نکته ی مهم در این الگوی توسعه ای این است که در این الگو شهر شبیه یک ستاره بوده که شعاع های آن در امتداد خطوط حمل و نقل شکل می گیرند.

 پیشینه اغلب این شهرها نشان می دهد که نقاط صنعتی بزرگی در راستای خطوط راه آهن و رودخانه ها به وجود آمده اند که این کارخانه های صنعتی مردم بسیاری را به این شهرها کشانده اند. به همین خاطر راه آهن یکی از اصلی ترین مواردی است که در این دسته از شهرها دسته بندی مناطق را ایجاد می کند.

با نگاهی به نظریه قطاعی «قائم شهر» را می توان بر اساس این نظریه بررسی کرد.

 شهر قائم شهر که تا پیش از احداث صنایع بزرگ نساجی مجموعه ای از چند ده کوچک بود، پس از راه اندازی کارخانه های نساجی مازندران به شهری بزرگ تبدیل شده است.

 کارخانه های نساجی در راستای خطوط راه آهن شکل گرفته اند تا بتوانند از امتیاز حمل بار استفاده کنند. ضمناً آن ها از آب رودخانه سیاهرود نیز برای مصارف صنعتی بهره می برده اند. از این رو قائم شهر منطقه مناسبی برای کارخانه های صنعتی به شمار می رفته است.

 نکته مهم دیگر موقعیت مکانی قائم شهر در میان شهرهای دیگر مازندران است. قائم شهر تنها شهر مازندران است که از سه سمت به محورهای مهم مواصلاتی متصل بوده و مازندران را به سه قسمت تقسیم می کند.

 در واقع قائم شهر مرکز محورهای مواصلاتی مازندران است. از سمت شرق به ساری و گرگان و مشهد، از غرب به بابل و غرب مازندران و دریای مازندران، و از سمت جنوب به استان تهران راه دارد. به همین دلیل مناطق شهری در قائم شهر بر اساس این اتصال سه گانه به وجود آمده و گسترش یافته اند. یعنی همچون نظریه قطاعی که الگوی توسعه شهر را بر اساس امتداد در خطوط حمل و نقل می بیند، قائم شهر نیز در امتداد سه خیابان منتهی به این سه محور مواصلاتی مهم گسترش یافته است.

 خیابان کارگر (مشهور به خیابان ساری) که به سمت شرق استان و ساری و گرگان می رود، خیابان امام خمینی (مشهور به خیابان بابل) که به سمت غرب استان و بابل و دریای مازندران می رود. و خیابان آیت الله صالحی مازندرانی (مشهور به خیابان تهران) که به سمت سوادکوه و فیروزکوه و تهران می رود.   

در قائم شهر همه چیز بر اساس نزدیکی به این سه خیابان مهم شکل می گیرد. قیمت زمین، مسکن و واحدهای تجاری بر اساس نزدیکی به این سه خیابان رقم خورده و هر چه آن ها به این سه خیابان نزدیک تر باشند ارزش مالی بیشتری پیدا می کنند.

 خیابان های فرعی که در دو سمت چپ و راست این سه خیابان گسترش یافته اند، محل زندگی مردمان بسیاری است. بر این اساس اقشار اجتماعی بر مبنای قیمت زمین و مسکن در طول این خبابان های فرعی تقسیم می شوند. چه آنکه مکانیزم مکان یابی خانه ها و اقشار اجتماعی بر اساس مکانیزم قیمت است.

 هر چه در یک خیابان فرعی جلوتر رفته و از خیابان اصلی (ساری، بابل و تهران) دورتر می شوید قیمت زمین و مسکن ارزان تر می شود. برای مثال در خیابان ارغوان که یکی از انشعابات خیابان بابل است، زمین ها و واحدهای تجاری و مسکونی که در ابتدای خیابان واقع شده و به خیابان بابل نردیک ترند قیمت های بسیار سرسام آوری دارند. در حالی که در انتهای خیابان ارغوان قیمت ها بسیار پایین تر از ابتدای آن است.  

نکته ی دیگری که در این گونه شهرها وجود دارد مرکز شهر است. مرکز شهر در این دسته از شهرها که در راستای خطوط حمل و نقل گسترش می یابند از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. چه آنکه هر سه خیابان اصلی به مرکز شهر متصل بوده و مرکز شهر نقطه اتصال هر سه خیابان اصلی است.

 بر این اساس تمامی فعالیت های شهری به مرکز شهر منتهی می شود. میدان طالقانی قائم شهر به عنوان تنها مرکز شهر در این موقعیت قرار دارد. از این حیث قائم شهر شهری بسیار نادر است. زیرا کمتر شهری به این صورت وجود دارد که تنها دارای یک مرکز بسیار مهم باشد. شهرهای دیگر همواره چند هسته ای بوده و دارای نقاط چندگانه و مراکز متعدد هستند که برخی از مراکز از برخی دیگر اهمیت بیشتری دارند. برای مثال میدان آزادی در تهران از مراکزی است که بیشتر از سایر مراکز تهران اهمیت دارد. اما در قائم شهر تنها یک مرکز وجود دارد و آن میدان طالقانی در هسته ی مرکزی شهر است. به همین خاطر میدان طالقانی مرکز فعالیت های اقتصادی و تجاری شهر و به نوعی شهرستان به شمار می رود.

 هر چه مناطق تجاری بیشتر به مرکز شهر نزدیک باشد گران ترند. ساختمان های مهم تجاری، پزشکی، تفریحی و ... بیشتر در مرکز شهر واقع شده که این به ترافیک و شلوغی بسیار این شهر می افزاید.

 از پاساژهای متعدد واقع در مرکز شهر گرفته تا ساختمان های پزشکان و مجتمع نگین شمال که اخیرا در حال اضافه شدن بر بار مرکزیت شهر است. همچنین بزرگ ترین مرکز خرید قائم شهری ها یعنی چهارشنبه بازار که اخیراً سامان مناسبی یافته است در مرکز شهر واقع است.

به این صورت مرکز شهر در قائم شهر هویت ویژه ای دارد. حتی در ایام محرم و روز عاشورا دسته های عزاداری نقطه ی پایانی را مرکز شهر انتخاب کرده و همگی در این محل تجمع می یابند.

در مجموع باید گفت الگوی توسعه قطاعی در قائم شهر، مرکز بزرگی را ایجاد کرده که تمامی نقاط پیرامونی بر اساس نزدیکی به این مرکز اهمیت و ارزش می یابند.

از جنبه ی دسترسی آسانتر می توان این را به عنوان حسن این الگو برگزید، اما این مرکزیت صرف می تواند آسیب های بیشماری به بار آورد که کمترین آن ترافیک و ازدحام، نابرابری اقتصادی و اجتماعی، و رشد آسیب های اجتماعی در منطقه مرکزی است.