مازندنومه؛ سرویس اجتماعی، احسان شریعت: امروزه یکی از چالش های عمده ناپایدارکننده شهری، گونه ای شهرنشینی با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیر رسمی یا حاشیه نشینی است.

 وضعیت عمومی زندگی شهری در کشورهای رو به توسعه ، اوضاع نگران کننده ای را طی دهه های گذشته، به وجود آورده است.  مسائلی چون آلودگی های زیست محیطی، فاصله طبقاتی، تورم، ازدیاد بیکاری ، رشد سکونتگاه های غیر رسمی (حاشیه نشینی) و . . . شهرهای این کشورها را با بحران های متعدد روبرو ساخته است.

 از مهمترین مسائل گفته شده در شهرهای این کشورها، اسکان طیف گسترده ای از جمعیت مهاجر و کم درآمد، در نواحی آسیب پذیر شهر است که زمینه بروز ناهنجاری ها و ناپایداری شهری را تشدید کرده است.

 این جمعیت ، هر چند در حوزه کلان اقتصاد شهری و حتی گاه عمدتاً در بخش رسمی آن حضور دارند ، لیکن در بخش غیر رسمی سکونت شهری به وجود آمده و ساکن هستند و خدماتی بسیار نا چیز دارند.

 رشد روز افزون این شکل از سکونت گاه های شهری در دهه های گذشته در ایران ـ به ویژه در شهرهایی که از رشد برون زای اقتصادی برخوردار بوده اند ـ حاکی از ناکارآمدی ابزارها و سیاست های اعمال شده به روال گذشته برای حل این معضل است.

آمل یکی از اصلی ترین شهرهای استان مازندران است که در این زمینه مشکلات عدیده ای دارد.  بنا به گزارش ها و تحقیقات میدانی جمعیت این افراد در آمل بسیار بالاست که این خود موجب پیامدها و آسیب های اجتماعی بسیاری می شود. به طوری که بنا به اظهارات شعبانی - معاون سرپرست فرمانداری ویژه آمل- حدود 10 تا 12 درصد جمعیت شهری آمل در سکونت‌گاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.

وی با اعلام اینکه در بسیاری از مناطق آلوده و آسیب‌پذیر موضوع انحراف اجتماعی است، اذعان داشت: مواردی از این انحرافات نظیر فروش مواد مخدر، سرقت، تکدی‌گری کودکان و بزرگسالان، زندگی مختلط، و وجود بیماری‌های متعدد در این مناطق مشاهده می‌شود.

 این مسئول با تاکید بر اینکه هم‌اکنون مرکز مشاوره بیماری‌های رفتاری در مناطق آسیب‌پذیر آمل فعال است، اظهار داشت: در برخی موارد منازلی مشاهده می‌شود که با کمترین امکانات مشکلات زیادی دارند و حتی آب، برق و گاز در آنها مهیا نبوده و فاقد سرویس بهداشتی مناسب است.

شعبانی با اعلام اینکه از توانمندی افرادی که در مناطق آسیب‌پذیر زندگی می‌کنند برای امور خدماتی استفاده شود، گفت: تأسیس پاسگاه سیار نیروی انتظامی و کیوسک‌های پلیس جهت گشت‌زنی و ایجاد امنیت نیز در دستور کار قرار گیرد.

وی بیان داشت: اعزام روحانی برای انجام امورات شرعی در این مناطق در نظر گرفته شده و نمایندگان ادارات مرتبط یک روز در هفته برای حل مشکلات‌ مردم این مناطق وقت بگذارند.

شعبانی متذکر شد: در مورد افراد فاقد هویت نیز با هماهنگی اداره ثبت احوال اقدامات قانونی انجام گیرد.

وی تصریح کرد: پایگاه بسیج در مناطق آسیب‌پذیر به صورت اختصاصی شکل گرفته تا با برگزاری کلاس‌های فرهنگی، دینی، مذهبی، اعتقادی، اجتماعی و آموزشی در راستای مباحث دینی و مذهبی و پیشگیری از اعتیاد و ابتلا به ویروس ایدز را در برنامه‌های خود داشته باشد.

سکونت گاه های غیر رسمی و نابسامان شهری، همانگونه که عنوان شد، در واقع شکل بی ضابطه ای از تجمع مکانی گروه های کم درآمد، اغلب مهاجر در نقاط آسیب پذیر شهر است که به صورت کاملاً خودرو و فاقد مجوز رسمی از نهادهای قانونی شهر ایجاد می شود.

 این نواحی به دلیل سرعت پیدایش و نبود نظارت دستگاه های اجرایی از استانداردهای قابل قبول زیستی بی بهره  بوده و عمدتاً فاقد نظام شکل یافته و مطلوب سکونتی هستندکه در پاسخگویی به نیاز سرپناه فقرا به وجود می آید.

 شرایط موجود و حاکم بر این گونه نواحی دربروز ناهنجاری های اجتماعی بسیار مساعد است . در بسیاری  موارد، مدیران شهری اقدامات موثری  در جهت بهبود این نواحی انجام نداده و عمدتاً اقدامات خود را معطوف به بهسازی معابر و ارتقاء وضعیت کالبدی آنها درطرح هایی منفرد و مجزا می کنند و به توسعه پایدار انسانی که ابعاد اجتماعی- اقتصادی و زیست محیطی را به صورت همه جانبه و همزمان در بر می گیرد، توجه نمی شود.

هر چند در توصیف ویژگی های این نواحی در کشور ، نمی توان به یک تعریف جامع و فراگیر رسید که تمامی وجوه حاکم بر این مناطق را بازگو نماید، لیکن در یک برداشت کلی می توان اسکان غیر رسمی را ناشی از مسکن سازی شتابزده اقشار کم درآمد دانست که بدون مجوز و خارج از برنامه ریزی رسمی شهردر محیطی با کیفیت پائین و کمبود شدید خدمات و تراکم بالای جمعیت شکل می گیرد.

ایجاد این نواحی در شهرها را باید جزئی از فرایند نبود تعادل شهری/ منطقه‌ای و دو گانگی اقتصادی در جامعه تلقی کرد که منجر به تغییر مکانی جمعیت ، از نواحی فقیر و توسعه نیافته شهری و روستایی به سمت نواحی برتر شهری می‌شود.

 در این جریان انتقال جمعیتی، نواحی بی دفاع و فاقد نظارت شهری، عرصه اسکان این گروه های تازه وارد - که توان رقابت در بازار رسمی زمین و مسکن شهری  را ندارند - شده و به سرعت ، اشغال می گردند. هماهنگ با این نیاز اجتماعی، فرصت طلبی گروه های سودجو و رانت خوار زمین  عامل تشدید کننده محسوب شده که زمینه لازم برای گسترش آن را پدید می آورند.

در واقع سکونت گاه های غیر رسمی  بیشتر بخاطر شهری شدن فقر بروز می کند. فقر هم صرفاٌ  مادی و اقتصادی نیست بلکه ابعاد فقر شامل بهداشت، اشتغال و در آمد، آموزش، امنیت و همچنین  مشارکت اقشار و گروه های کم درآمد در برنامه ریزی است.

همچنین باید گفت این موضوع  خاص کشور ما نیست؛ به نحوی  که در حال حاضر 42 درصد جمعیت کشورهای جهان سوم ویا در حال توسعه در همین سکونت گاه ها زندگی می کنند.

 براساس گزارش سازمان ملل سکونتگاه های غیر رسمی (حاشیه نشینی )  چالش اصلی هزاره سوم  معرفی شده است. به طور کلی در دنیا  از هر 6 نفر 1 نفر در سکونت گاه ها ی غیر رسمی زندگی می کند. از این حیث کشور ایران شرایط بسیار بهتری نسبت به میانگین حاشیه نشینی در جهان دارد. ولیکن همین مقدار نیز زیبنده ایران اسلامی نبوده و می بایست برای آن برنامه ریزی های مناسبی انجام شود.  

با توجه به ذکر دلایل شکل گیری و گسترش سکونت گاه های غیررسمی به این نتیجه می رسیم که پدیده سکونت گاه های غیررسمی در ایران صرفاً مساله ای فیزیکی و کالبدی نبوده ، بلکه بیشترمتاثر از مسائل ساختاری است که در اثر نابرابریهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و همچنین نبود تعادل های منطقه ای و ملی است که ساختار فضایی نامتعادلی را سبب ساز گردیده و امروزه به عنوان یک واقعیت روند شهرنشینی درایران مطرح است.