در شمارهً اخیر ایران تایمز،شمارهً 1748،که به مّورخهً جمعه،بیست و سوم اردیبهشت ماه، سال 1384 منتشر شده است، از سنت دیرسال زن شاهی مردم روستای اسک لاریجان آمل که گویا درهفتهً آخر هرسال به صورت جشن زنانه ای برگزار می شود، مطالبی ذکرشده بود که نظر این جانب جواد مفرد کهلان را - به عنوان محّقق تاریخ ایران باستان - به خود جلب کرد. این مطلب را با دوستم بابک آماردیان - که خود ازطایفه بزرگ اسک مازندران می باشد - درمیان نهادم.

 نتیجه مباحثه و کنکاش بعد از آن تکان دهنده بود: در وهله اوّل بر اساس لغات اوستایی معنی لفظی اسک را پیدا نمودم که به معنی دامدار کوچ نشین و گردنده می باشد و این نام بسیار قدیمی آنان را با اصل آماردی - تپوری که به صورت دامداران کوچ نشین پیش از قرن هفتم پیش از میلاد از شمال دریای سیاه به مازندران کوچ نموده اند، پیوند می دهد. در مجموع مردم مازندران سنتها و اساطیرشان را خوب حفظ کرده اند.برای مثال در کتب تاریخ و اساطیر کهن مازندران از شهبانویی مازندرانی که به نام شهر آمل (جایگاه دامداران) آمله نامیده شده، به خواب پادشاه اساطیری بلخ ظاهر میشود و وی عاشق او می گردد و این شاه بلخ کسان خود را در جستجوی این دختر مازندرانی به اطراف و اکناف عالم می فرستد و سر انجام این عاشق و معشوق به وصال می رسند.

چنان که می دانیم پادشاه بسیار معروفی که در بلخ حکومت کرده همان زرتشت (زرین تن) بوده که با اسامی مختلفی چون زریادر (دارای تن زرین)، سپیتاک، سپنداته، گئوتمه بودا، گئوماته، بردیه، تنائوکسار و ایّوب هم نامیده شده است. اسطورهً مازندرانی مذکور لّب مطلّب اسطورهً زریادر (زرتشت) و آتوسا (دختر کورش) میباشد که طبق خبر خارس میتیلنی، مّورخ و رئیس تشریفات دربار اسکندر در ایران آن را در تمام نقاط ایران نقل نموده و کاخ بزرگان را به تصاویر آنها تزئین می کردند.

کتسیاس طبیب و مّورخ دربار پادشاهان میانی هخامنشی در این باب میگوید که کورش مّدتی از طرف آستیاگ، آخرین پادشاه ماد به سفارت نزد کادوسیان (مردم بومی سگپرست گیلان، کاسپیان) رفته بود و مردم وی را فرزند قهرمان بزرگ پیشینشان،یعنی آترادات ( مخلوق آتش) - که همان گرشاسب و رستم شاهنامه است - به شمار می آوردند. از این دو خبر چنین بر می آید که ازدواج آتوسا (هووی) و زریادر (زرتشت) پیش از به حکومت رسیدن کورش سوم، که در آن عهد زریادر (زرتشت) از سوی جدّ مادریش آستیاگ فرمانروای آذربایجان و اران بوده صورت گرفته است، که این امر درست به نظر نمی رسد ولی به هر حال این روایت بسیار شایع بوده است.

کتسیاس جایی زرتشت را فرمانروای بلخ به هنگام ملکه سمیرامیس (در اصل تومیریس ملکه ماساگت ها یا سئورومات یعنی مربوط به قبیله مادر سالار) ذکر می کند و وی را نظیرموسی خورنی با خود ملکه سمورامت مربوط میسازد که این خود همچنین اشاره به اصل سئوروماتی (بوسنی- کُرواتی) زرتشت میباشد چه در شاهنامه زرتشت و برادرش تحت نام ایرج و سلم (سئیریمه، سئورومات) پسران (در واقع پسرخوانده های) فریدون (کورش) به شمار رفته اند.

 کتسیاس جای دیگر می گوید سپیتاک (زرتشت) پسر سپیتمه از طرف کورش به حکومت دربیکان (دریها) در ناحیه بلخ منسوب گردید. طبق اسطوره آذری ده ده قودقود ، که در آن زرتشت تحت نام بامسی بئیرک (دارای تن درخشان) آمده، وی به مدت شانزده سال دور ازخانمان اصلی خویش یعنی آذربایجان و اران [در ناحیه بلخ] درتبعید بود. چنان که اشاره شد کتسیاس و هرودوت مجموعاً زرتشت را تحت اسامی زرتشت ، سپیتاک، سپنداته ،گئوماته ، تنائوکسار و بردیه حاکم بلخ به روزگار کورش هخامنشی ذکر نموده اند و وی را تحت نام آخری یعنی بردیه (بزرگ تن) پسر کورش دانسته اند که در واقع پسر خواندهً وی بوده است.

به هر حال اسطوره مازندرانی که بدان اشاره شد حاوی اخبار اساطیری و تاریخی مهمی در باب ایران می باشد و این تنها مشتی از خروار است که در سّنتهای بومی فرهنگ مردم ایران باقی مانده است.بنا براین جشن کهنسال زن شاهی مردم روستای اسک مازندران را باید دارای سابقه بسیار کهن و نیرومندی شمرد که از گزندهای قرون و اعصار در امان مانده و به روزگار ما رسیده است؛ چه تپوریان (تبری های مازندران) بنا به گفته صریح استرابون دارای نوعی شیوه زن سالاری بوده اند.

وی می گوید: "تپوریانی گه درسمت گرگان زندگی میکردند، روا می داشتند زنان خود را هنگامی که دو یا سه فرزند از آنها داشتند به مردان دیگر دهند. مردان آنها جامه های سیاه با موهای بلند داشتند. زنان به عکس جامه های سفید و موهای کوتاه؛ هر کس بهترین گواهی نامه را برای دلیری خود به دست می آورد با هرکس که میخواست زناشویی میکرد." نگارنده طی سه دهه که در این باب دنبالروی منابع کهن یونانی و ایران شناسان بزرگ معاصر را نموده و تپوریان (تبریها) و آماردان (مردان) را دو قبیله متمایز و جدا از هم می شمردم حال کاملاٌ از این نظر انصراف می نمایم، چه طی تحقیقات اخیر برایم مسلم گردید که این دو اسامی قبیله سکایی- ایرانی واحدی بوده اند که روزگاری دراطراف شبه جزیرهً کریمه درکنار خویشاوندان و همنامان تاوری خویش می زیسته اند.

 گفتنی است خارس میتیلنی نیز خاستگاه مراثی ها (آماردان، تپوریان) را همان سرزمین تاورها در سمت غرب مصب رود دن دانسته است. هرودوت چنین معلوماتی از تاورها به دست می دهد: "عادات تاورها چنین است، الهه ای را می پرستند که به عقیدهً آنها لمس نشده و او را ایفی ژنی (یعنی زن آبهای جاری) دختر آگاممنون ("جنگجوی استوار و ثابت قدم"، ایزد خورشید، مهر) می دانند و هر یونانی را که اسیر کنند، یا کشتی او بشکند و خود او به ساحل افتد، برای این الهه قربانی می کنند، بدین ترتیب که چماقی به سر او می کوبند و بعد سر او را از بدن جدا کرده و جسدش را از کوه به زیر افکنده، سرش را به نوک میخ چوبین می زنند. هر دشمن، که به چنگ آنها افتد، سرش را ریز ریز می کنند، بعد هریک از آنها قطعه ای را به خانه خود برده به دود کش بخاری خانه خویش نصب میکنند و عقیده دارند، که این قطعه در هوا خانه را محفوظ می دارد. گذران تاورها از غارت و جنگ است."

گفتنی است که میتانی های میثره پرست (مهرپرست) به همراه میثره (مهر، یمه) همزاد مونث او میثرا(یمی) را نیز پرستش می نمودند و هرودوت وی را با همان الهه آب های ایران اردویسور ناهید ( آناهیتا، ناهید) که همان ایفی ژنی تاورهاست مطابق دانسته است. نکته اساسی که مرا قانع به یکی بودن تپوریان (علی القاعده صورتی از کلمه تاوریان) و آماردان نمود همانا مترادف بودن ریشهً اوستایی آنها در معانی نابودکنندگان، خردکنندگان و کشندگان است.

مسلم به نظر می رسد معنی لفظی آلت خردکننده و برنده ای هم که تبر (به روسی تُپور) نامیده میشود، از همین ریشه تاور (تپور) می باشد. و ازروی تداعی معانی همین اسامی بوده که لقب اوستایی کرساسپ (گرشاسب یعنی درهم شکنندهً راهزنان) برای آترادات (مخلوق آتش) پیشوای بزرگ آماردان (تپوریان) پیدا شده است وهمین طور کلمه تپور (تبر) در اوستا به صورت گرز سلاح مخصوص گرشاسب- رستم (آترادات پیشوای مردان) درآمده است.بنا به خبر خارس میتیلنی آماردان البسه سکایی برتن می کرده اند و از همینجاست که رستم/گرشاسپ اهل سیستان یعنی سرزمین بعدی سکائیان آسیای میانه به شمار رفته است. در صورتیکه موطن وی همان محّل هفت خوان قهرمانی وی یعنی مازندران و گیلان بوده است چه در اوستا محّل فدیه آوردن گرشاسب/ رستم یک جا گوذه (یعنی سرزمین پوشیده و مخفی) آمده که مترادف نام اوستایی دیگر گیلان یعنی ورنه می باشد و جای دیگر که وی تصریحاً به الهه آب ها اردویسور ناهید(همان ایفی ژن تاورها/تپوریان) فدیه می آورد از وی می خواهد که به دشمنان قدرت مندش در کنار دریای فراخکرت (مازندران) غلبه کند.

پس درمجموع کاملاٌ معلوم می شود که منابع کهن یونانی و ایران شناسان پیرو صرف آنها از این که آماردان (یعنی آدم کشان) وتپوریان (یعنی خرد و نابودکنندگان) را نام دو قبیله جداگانه همسایه دانسته اند، کاملاٌ راه خطا پیموده اند و این دو نام های قبیله واحدی بوده اند و بس.

 چنان که اشاره شد این این  همانی بودن آنها با مندرجات اوستا نیز جور درمی آید چه در اوستا لّب اعمال گرشاسب/ رستم (همان آترادات پیشوای مردان تاریخی) تار و مار کردن آشوریان مهاجم به شهر آمل مازندران (دیوان مارندران) است که در آن جا زیر رهبری رئیس رئیسان شانابوشو مادهای تحت رهبری خشتریتی (کیکاوس) را در محاصره گرفته و برای تسلیم مادها با این فرمانروای ماد به مذاکرات صلح مشغول بوده اند. به احتمال زیاد حملهً آترادات وآماردان/تپوریان تحت فرمان وی به طور غافل گیرانه صورت گرقته و کمتر آشوریی از دست آماردان وببران مازندران جان سالم به در برده است. واین بی شک همان واقعه ای هست که در شاهنامه به صورت هفت خوان رستم منعکس شده و گرشاسب/ رستم (آترادات پیشوای آماردان) را تبدیل به قهرمان بی بدیل و جاودانه ملت ایران کرده است.

نام رستم/گرشاسب در منظومهً حماسی کهن آذربرزین نامه یک جا به صورت منحصر به فرد وجالب آن رستم تورگیلی (یعنی پهلوان دشمن کش منطقهً جنگلی) ثبت شده و جای دیگر تحت نام بسیار قابل توجه آذربرزین (آتش بالنده) که پسر فرامرز (مردکناری) به شمار رفته وقهرمان اصلی این منظومه است خود متضمن نام اصلی رستم/گرشاسب یعنی آترادات (مخلوق آتش) می باشد چه در اوستا نیز نام پدر گرشاسب/رستم ثریته آمده که به معنی مرد کناری است.

 در اساطیرزرتشتی متاخر آترادات با لقب بهرام ورجاوند معرفی شده که این مترادف با القاب دیگر وی یعنی رستم و گرشاسب می باشد. این موضوع که در اوستا گرشاسب با خنه ثئیتی پری ("الهه آب های جاری کناری") ربط داده شده بی تردید از سنت پرستش الههً بزرگ آب های آماردان/تپوریان یعنی ایفی ژن (ناهید) ناشی شده است.

 بنابراین این جانب اکنون آن نظر را که نام مازندران را ماخوذ از مز- ایندره یعنی سرزمین ایندره بزرگ می گیرد(و نگارنده قبلاٌ آنرا کاملاٌ می پذیرفت ) مطرود دانسته و نام مازندران و مازنی اوستا را از ریشه مز (بزرگ)- زن می گیرم یعنی "سرزمین زن یا الهه بزرگ" یا "سرزمین مردم زن سالار" که این به طوری که ازپرستش الهه آب ها و مقام نسبتاٌ والای زن در جامعهً مردم شمال ایران یعنی مازندران و گیلان پیداست با سنت های کهن این دیار پیوند دارد.

 قابل توّجه است که تصاویرباستان شناسی بازمانده از عهد ساسانیان نشان می دهند که پادشاهان ساسانی برآن بوده اند که تاج و تخت ایران توسط ایزد مهر(خدای خورشید) یا الهه آب های هم زاد وی یعنی ناهید بر ایشان تفویض می گردیده است.

 نام اردویسورناهید(لفظاٌ یعنی الههً پاک آب های نیرومند) نزد آریاییان هندی سرسواتی (یعنی پررود) است که همچنین نامی بررود هیرمند و منطقهً سرچشمهً آن یعنی آراخوزی (هرخوائیتی اوستا) یا همان آواکانا (آبکانا، آفغانیا یعنی سرزمین رودخانه ها) بوده است. به عبارتی دیگر یک سرزمین الهه آب ها در شمال ایران بوده که مازندران است ویک سرمین الهه آب ها نیز در افغانستان وجود داشته است که شامل خود افغانستان اصلی می شده است.

در حماسه آذری کوراوغلو(کورش-بابک خرم) نام آترادات به صورت علی (در اصل آلوو، آتش) ذکرشده و در مقام پدر کوراوغلو (کورش) قرارگرفته است. کتسیاس و استرابون کورش را با آترادات مربوط دانسته اند. یعنی نسب کورش را برای محبوب ساختن وی به آترادات قهرمان بزرگ مردم رسانده اند.

 سر انجام برای حسن ختام اندکی از مندرجات آبان یشت اوستا را در مورد الهه آب های ایران باستان یعنی ناهید (بانوی باکره آبها) که در شمال ایران به عنوان الههً قبیله ای بزرگ آماردان/تپوریان پرستش می شده، ذکر مین ماییم: ".... [درکنار قّله کوه هوکر (سبلان ودریاچه قلّه آن) که مکان اردویسورناهید است].... درکنار هریک از این رودها و دریاها قصری هزارستون با هزار دریچهً درخشان برای اردویسور ناهید (آناهیتا) برپاست. در هر قصری در بالای دیوانی بستر پاکیزه و معطری گسترده است.

اردویسور ناهید زنی است جوان، خوش اندام و بلند بالا و برومند و زیبا، چهر آزاده و نیکوسرشت.بازوان سفید وی به ستبری شانهً اسبی است. با سینه های بر آمده و با کمر بند تنگ در میان بسته،در بالای گردونهً خویش مهار چهار اسب یکرنگ و یک قد رادر دست گرفته میراند. اسبهای گردونهً وی عبارت است از باد و ابر و باران و ژاله. اردویسورناهید با جواهرات آراسته و تاجی به شکل چرخی بر سر دارد که برآن صد گوهر نورپاش نصب است.... " نا گفته نماند نام اوستایی مازندران و گیلان یعنی ورنه یعنی سرزمین پوشیده از جنگل در ریشهً نام گیلان زنده مانده است : حروف اوستایی "و" و "ر" علی القاعده در پهلوی به "گ" و "ل" تبدیل شده اند.

جوادمفردکهلان - (j_mofrad@yahoo.com)