مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری: کتاب روزگار بی‏ قراری، مازندران و گرگان در اشغال ارتش سرخ اثر تحقیقی مصطفی نوری-پژوهشگر  سوادکوهی- است که توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در 425 صفحه و به قیمت 20000 تومان منتشر شده است. مولف اثر در یادداشتی که برای ما ارسال کرده به توضیح و معرفی این کتاب پرداخته است.

***

کتاب روزگار بی قراری، مازندران و گرگان در اشغال ارتش سرخ به تحولات مازندران، گرگان و ترکمن‏ صحرا در خلال سال‏های 1325-1320، یعنی روزگار اشغال ارتش سرخ می‏ پردازد.

در این کتاب نخست به مسائل مهمِ میراث اجتماعی بر جای مانده از گذشته چون شکل‏ گیری اداره املاک اختصاصی رضا شاه و شهرهای کارگری مانند شاهی، بهشهر و چالوس پرداخته شده است.
 
چند و چون اشغال صفحات مازندران و گرگان توسط ارتش سرخ و مسائلی نظیر تصرف اماکن، غارت قصرها، خسارت مالی به اهالی در روزهای نخست اشغال، تأمین مایحتاج نظامیان سرخ و بهره‏‎برداری از راه‏ آهن از یک سو و بازداشت ترکمن‏ ها و نظامیان ایرانی و تجاوزات قوای شوروی در سال‏های نخست از سوی ديگر، در فصل دوم گنجانیده شده است.

فصل سوم هم گزارشی است از ناآرامی‏ های مازندران به واسطه ی مسلح شدن عده ی قابل ملاحظه‏ ای از یاغیان با سلاح‏ های رها شده ی نظامیان در جریان عقب‏نشینی و کم‏رنگ بودن قدرت نظامی دولت ایران به واسطۀ حضور ارتش سرخ.

با فروریختن تشکیلات «ادارۀ املاک اختصاصی» در شهریور 1320 و آزادی زندانیان و تبعیدی‏ ها، امید مالکان براي دست‏یابی به املاک غصب‏شده قوت گرفت.

 علاوه بر شکایات متعدد از اجحاف کارپردازان «ادارۀ املاک اختصاصی»، مالکان صفحات شمال در تهران گرد هم آمدند و با تلاش مستمر آنان «لایحۀ استرداد املاک» در مجلس به تصویب رسيد.

 در کنار این مسائل، بازگشت خوانینی چون سالارفاتح، فضل ‏الله پهلوان، سیف‏ الله باوند و نبی رویانی بر سر املاک سابق خود، رویدادهای قابل ملاحظه‏ ای پدید آورد که در فصل «غوغای زمین» کتاب بدان پرداخته شده است.

«گذران مشقت‏ بار زندگی» عنوان فصل پنجم است که به زندگی توده ی فرودست جامعه می ‏پردازد. این فصل یکی از مهمترین مباحث عمومی جنگ یعنی قحطی، احتکار و شیوع بیماری واگیر را در خلال سال‏های اشغال مورد بررسی قرار داده است.

ششمین فصل کتاب «خروش کارگران» نام دارد. این فصل به درگیری‏ ها و اتفاقاتی اختصاص دارد که در شهرهای کارگری مازندران مانند شاهی، چالوس و بهشهر در فاصله زمانی شهریور 1320 تا مرداد 1323 رخ داده است. محاکمۀ کارگران بهشهر، شکل‏ گیری اتحادیه‏ های کارگری و کلوپ‏های حزب توده و شروع درگیری حزب توده با هواداران سیدضیاءالدین و حزب وطن از مهمترین مضامین این فصل است.

روس‏ ها در نیمۀ دوم حضور خود یعنی از تابستان سال 1323 به بعد «قدرت بلامنازع» در صفحات شمالی به شمار می‏ رفتند. تبعید مخالفان سیاسی شوروی از صفحات شمالی ایران یعنی آذربایجان تا خراسان، خودسری‏ های روزافزون افسران و سربازان روس و نیز شکل‏ گیری انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی حاصل تداوم حضور ارتش سرخ در ایران بود. مسائلی از این دست فصل هفتم این بررسی را شکل می‏ دهد.

حزب توده پس از نخستين کنگره در تابستان 1323، شاخه ی حزبی خود در مازندران را با فرستادن کسانی چون احسان طبری و رضا ابراهیم‏ زاده تقویت کرد و صف‏ آرایی جدی بین حزب توده و حزب وطن شکل گرفت. در این میان ماجرای نفت شمال و هواداری حزب توده از خواسته ی شوروی به وقوع پیوست. شرح این مسائل در فصل هشتم  کتاب گنجانیده شده است.

در ادامه فصل، آزادی عملی که حزب توده برای گسترش شعبه‏ هاي خود در خلال زمامداری مرتضی‏ قلی بیات به دست آورد - به خصوص تأسیس شعب حزب در شرق استان یعنی گرگان و ترکمن‏ صحرا - و نیز درگیری مکرر احزاب توده و وطن در این ایام، موضوع اصلی بحث قلمداد شده است.

«خیزش مجدد» که از اواخر فروردین 1324 تا پایان همان سال در مسائل حزبی مازندران و گرگان رخ داد با رخدادهایی چون درگیری ‏های مسبوق به سابقۀ حزبی، استقرار احمد قاسمی در تشکیلات شرق استان، قیام افسران خراسان، درگیری‏ های شهریور ماه به خصوص «جنگ پل ‏سه‎تیر»، انعکاس وقایع آذربایجان و شکل‏ گیری حزب جنگل در زمستان همان سال، از مهمترین موضوعات فصل نهم به شمار می‏ رود. نیز انعکاس اعلام خودمختاری در آذربایجان، انتخابات «انجمن ایالتی و ولایتی» و قتل حامد اسدی از رهبران جنبش دهقانی در گلوگاه.

آخرین فصل کتاب که اتفاقات مربوط به سال 1325 را مورد بررسی قرار داده «سال سرنوشت‏ ساز» نامیده شده است. در آغاز این سال، روس‏ ها پس از نزدیک به پنج سال ایران را ترک کردند. استقرار قوای نظامی ایران در نواحی شمالی که اینک از قوای ارتش سرخ خالی می‏شد، حوادث مهمی را به دنبال داشت.

به اوج رسیدن درگیری رضا روستا با احسان طبری، كشته شدن آبا آبایی معلم ترکمن، شکل‏ گیری حزب دموکرات ایران در صفحات مازندران و گرگان و درگیری آن با حزب توده، از دیگر مسائل این دوران است.

آخرین مباحثی که در این بررسی به آن پرداخته شد، اوج‌گیری اختلافات حزب توده با هیئت حاکمه در آبان‏ ماه و سپس درگیری و سرکوبی حزب توده در اواسط آذر 1325 همزمان با لشکرکشی ارتش به آذربایجان است.

فصل پایانی این کتاب را می‏ توان روایت تاریخی مبتنی بر اسناد و گزارش‏ های برجای مانده درباره ی موضوعِ یکی از نخستین آثار جلال آل‏ احمد یعنی «از رنجی که می‏ بریم» دانست. این اثر که در سال 1326 به چاپ رسید، روایتی است داستان‎گونه از حوادثی که در خلال آذر 1325 در مازندران و به خصوص در زیراب رخ داده است.

در بخش پیوست، نخست گزارش مبسوط دکتر هاشم افراشته، صاحب امتیاز و مدیر روزنامه ی دموکرات ایران که در خلالِ سفرِ آذرماهِ هیئتِ روزنامه‏ نگاران به مازندران در باب اوضاع مازندران و فعالیت‏ های حزب توده فراهم آورده بود و در همان اوقات در روزنامه‏ اش به چاپ رساند و سپس متن بازجویی‏ هایی که از محمد برومند و یوسف لنکرانی صورت گرفت، ارائه شده است.