در بازار ماهى فروشان كرانه جنوبى خزر از آستارا گرفته تا بندر گز، بعضى ماهى ها فراوان تر و بعضى كمياب ترند. فراوانى بعضى ماهى ها از جمله سفيد، كفال، سوف، كولى و غيره فصلى است، اما ماهى هايى هستند كه حتى كميابى شان نيز ديگر امروزه چندان تابع فصل نيست. آزاد از جمله اين ماهى هاست كه هرگز آن را روى چرخ دستى يا كپه اى نخواهيد ديد.

 يكى يك دانه اى كه آنجا در نمايى چشمگير در يك سينى با دهان باز خوابيده و اطرافش را با سبزيجات معطر و بعضاً گوجه فرنگى و تزئينات ديگر آراسته اند ماهى آزاد است. آزادى كه ماهيگيرى خوشبخت صبح همان روز در بندش كرده و ماهى فروش آن را به قيمت كيلويى ۲۰ هزار تومان و حتى بيشتر به مشتاقان مى فروشد.
ماهى آزادى در ميدان ماهى فروشان اگر هم باشد امروزه معمولاً بيش از دو تا سه كيلو و به ندرت تا پنج كيلو و بيشتر وزن ندارد و عمدتاً بلندى آن حدود ۶۰ سانتى متر است اما تا همين سى سال پيش ماهى آزاد يك متر و نيمى و پنجاه كيلويى نيز ركورد شده بود.

ماهى آزاد (brown trout) با نام علمى Salmo trutta تنها گونه بومى ايران از راسته آزادماهى شكلان است. غير از اين ۵ گونه ديگر از آزادماهيان در گذشته توسط مقامات شوروى سابق و مقامات ايرانى در درياى خزر يا رودخانه هاى مختلف ريخته شده اند. از جمله اين ماهيان وارداتى قزل آلاى رنگين كمان است كه براى صيد ورزشى به بسيارى از رودخانه ها و درياچه هاى آب شيرين ريخته شده است. اين گونه در سال هاى اخير در استخرهاى پرورش ماهيان سردابى به وفور تكثير شده و با قيمت كيلويى ۲ تا ۳ هزار تومان در اختيار مشترى قرار مى گيرد.
از جمله گونه هاى ديگر آزاد ماهيان در ايران ماهى زيبا است كه در سال هاى اخير غير از خزر از آب هاى داخلى نيز گزارش شده است. اما ماهى آزاد بومى ايران كه در حوزه خزر، درياچه نمك و حوزه درياچه اروميه پراكنده است دو زير گونه دارد يكى زير گونه caspius كه همان ماهى آزاد ناميده مى شود و ديگرى كه زير گونه fario كه قزل آلاى خال قرمز است. به عبارت ديگر اين دو ماهى در جانور شناسى متعلق به يك گونه شمرده مى شوند. ماهى آزاد دماهاى بالا را به خوبى تحمل مى كند و در شرايط طبيعى يك ماهى مهاجم و گونه اى موفق است. رنگ بدنشان قهوه اى زيتونى يا سبز با سايه زرد و شكم سفيد است.

در قزل آلاى خال قرمز دو طرف بدن داراى لكه هاى قرمز زيبا با هاله اى كمرنگ در اطراف آن است. در ۳ يا ۴ سالگى به بلوغ مى رسند و در ايران در مهر و آبان در قسمت هاى بالاى رودخانه روى بستر سنگلاخى و قلوه سنگى تخم ريزى مى كنند. در كرانه ايرانى خزر براى تخم ريزى در اواخر پاييز و اوايل زمستان وارد رودخانه هاى جنوبى مى شود. ماهى ماده وقتى اشبل دار شد به نهرهاى بالاى رود مى رود و در بستر شنى آن جايى را گود مى كند تا بتواند تخم هايش را بريزد. به محض آنكه تخم هايش را رها كرد ماهى آزاد نر آنها را بارور مى سازد.
نر و ماده تا اتمام تخم ها اين كار را ادامه مى دهند و آن گاه ماهى ماده براى حفاظت آنها را با شن و ماسه مى پوشاند. بچه ماهى ها در بهار از تخم بيرون مى آيند. ابتدا در رودخانه عمدتاً از لارو حشرات و سپس در دريا از بچه ماهيان ريز مانند كيلكا تغذيه مى كنند. ماهى هاى آزاد هر ساله براى تخم ريزى دقيقاً به همان بستر بازنمى گردند اما به رودخانه اجدادى خود وفادار مى مانند.

 تك همسر نيستند و هر سال جفت تازه اى برمى گزينند. گاهى نرهاى بزرگ و مهاجم بسترى را از چنگ كوچك ترها بيرون مى آورند. پس از تخم ريزى به سرعت به پايين دست رودخانه و مناطق زمستان گذرانى مى روند. عمدتاً از حشرات تغذيه مى كنند و هرچه بزرگتر مى شوند رژيم غذايى شان متنوع تر مى شود. ماهى هاى آزاد بزرگ تا ۸۰ درصد از رژيم غذايى اش را از گونه هاى كوچك تر ماهى آزاد تامين مى كند. هرچه بزرگتر مى شوند بيشتر از كمين دست مى كشند و شكارچى تر مى شوند.

عمدتاً شب ها شكار مى كنند. حداكثر فعاليت شان در هنگام صبح و عصر است و دماى حدود ۱۳ درجه سانتيگراد و عمق كم را در رودخانه ها بيشتر مى پسندند. در هنگام ظهر در آب هاى راكد و زير پوشش انبوه گياهان پناه مى جويند. در آب هاى عميق و زير الوارهاى شناور نيز مخفى مى شوند.

 ماهى آزاد همواره در زيستگاه هاى جديد با ماهى ديگر رقابت و آنها را از صحنه به در مى كند اما تاكنون عامل انقراض هيچ گونه ماهى ديگرى نبوده  است. مهمترين فايده اقتصادى آن ماهيگيرى ورزشى است. روزگارى در سفيدرود از مصب تا سد تاريك، ماهى آزاد فراوان بود اما اكنون در اثر از بين رفتن زيستگاه و صيد بى رويه ديگر ماهى آزاد عملاً تبديل به روياى ماهيگيران شده است. اخيراً در منطقه كلاردشت براى حفظ زيرگونه خزرى كارگاه تكثير مصنوعى راه اندازى شده است. اما آزاد را مگر مى توان در بند كشيد.(sharghnewspaper)