چه كسي براي نخستين بار شب يلدا را شناخت؟ و چرا يلدا؟ آيا همه مي دانستند كه آن شب به خاطر كوتاهي روزش طولاني است يا فكر مي كردند كه شب يلدا يك شب استثنايي است كه از روز بعدش چند ساعتي مي دزدد! آداب و رسوم و سنت هاي دلنشين ايران زمين، در اعماق قلب توده مردم ريشه اي استوار دارد.
ايرانيان قديم شادي و نشاط را از موهبت هاي خدايي و غم و اندوه و تيره دلي را از پديده هاي اهريمني مي پنداشتند. مراسم نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، چهارشنبه سوري و شب يلدا و سنت هاي ديگر در واقع بيانگر اين حقيقت است كه ايرانيان پس از رهايي از بيدادگري و ستم به شكرانه بازيافتن آزادي، جشن برپا مي ساختند و پيروزي نيكي بر بدي و روشنايي بر تاريكي و داد بر ستم را گرامي مي داشتند.
شب يلدا نيز يكي از اين موارد است. در دوران كهن، شب مظهر تاريكي و تباهي و وحشت بوده و اغلب سعي مي كردند كه شب هنگام با افروختن آتش و افزودن نور، خانه روشن باشد. تا پليدي و تباهي در آن راه نيابد. شب يلدا طولاني ترين شب ها است. يعني تسلط تاريكي بر زمين از تسلط نور خورشيد و روشنايي مي كاهد. و چون فرداي اين شب روشنايي بر ظلمت غالب و روز طولاني مي شود، ايرانيان تولد دوباره خورشيد را كه مظهر روشنايي است جشن مي گيرند. يلدا از نظر معني معادل با كلمه نوئل از ريشه ناتاليس رومي به معني تولد است و نوئل از ريشه يلدا است. رسم شب يلدا در ميان مردم هميشه پابرجا بوده و خواهد بود. در اين شب فاميل، دوستان، همسايگان دور هم جمع مي شوند.
آجيل مخصوص، انواع و اقسام ميوه هاي زمستاني، به خصوص هندوانه و انار، و از كارهاي اساسي فال حافظ است.
در شهرستان ها شب يلدا با مراسم بيشتري همراه است. در روستاهاي خراسان و آذربايجان در اين شب، خانواده پسري كه با دختري نامزد شده، طي مراسمي شاد با ساز و دف هدايايي براي دختر مي فرستند. در شهر خوي هديه دادن شيريني پشمك رواج دارد و اين كار گويا به مناسبت شباهت پشمك با برف است در شب يلدا يا شب چله كه هر دو يكي است. هندوانه حتي سفيد و بي مزه اش مي چسبد. انگار اگر هندوانه در شب چله نباشد آن شب طولاني ترين شب نمي شود!
در شب هميشه برفي چله، طبق رسوم معمول در همه جا، فاميل در خانه بزرگ فاميل گرد هم مي آمدند و تنقلات مي خوردند. فال حافظ و داستان هاي هزار و يك شب، نقل پيران از گذشته و ... به اين ترتيب در شب چله بيشتر از هر شب ديگري بيدار مي مانده اند و آن شب به نظرشان طولاني ترين شب سال بود.
به مرور، رسوم ديگري به اين مناسبت مرسوم شد. خانواده زوج هاي جواني كه در دوران نامزدي بودند طبق هايي از انواع ميوه، مرغ، ماهي و شيريني به يكديگر هديه مي داده اند. عروس نيز تحفه هايي از قبيل پارچه، طلا و ... نصيبش مي شده است.
ذكر شب يلدا و مناسبت آن با ميلاد حضرت مسيح در ادبيات كهن ايران نيز بسيار آمده است. حافظ شيرين سخن هم در اشعارش اشاره اي به اين شب دارد.
صحبت حكام ظلمت شب يلداست نور ز خورشيد خواه بو كه برآيد.
ابوريحان بيروني هم در كتاب آثار الباقيه درباره يلدا مي نويسد: «اين شب در مذهب روميان عيد يلداست و آن ميلاد مسيح است. به جاست كه ما نيز گرامي و زنده اش بداريم. كه در نهاد و آداب و سنت ما ايران، دنيايي از فلسفه، حكمت و زيبايي نهفته است.»