اگر شما هم سري به سرزمين هاي شمالي کشور زده باشيد، با واقعيت تاسفباري روبه رو مي شويد که نمي توان آن را انکار کرد، هر بارکه جاده پر پيچ و خم و سبز شمال را مي پيماييد، مناطقي مي بينيد که پيش از آن جزيي از خاک جنگلهاي انبوه شمال کشور بوده اند و اينک به مزارع ، ويلاها يا جاده هاي ممتد تبديل شده اند يا با تخريب آنها مواد خام کارخانه هاي کاغذسازي فراهم شده است.
آهنگ نابودي جنگلهاي شمالي کشور را 2پارامتر سرعت مي بخشد. يکي سود اقتصادي کوتاه مدتي که برخي صاحبان صنايع را منتفع مي کند و ديگري ناآگاهي مردم اعم از شهرنشينان و يا روستانشينان شمال کشور.
اگر مردم بدانند با ساخت ويلايي در دل جنگلهاي شمال چه ميزان احتمال بلاياي طبيعي را افزايش مي دهند، شايد هرگز اين کار را انجام ندهند. به هر روي ، افزايش آگاهي هاي عمومي باعث افزايش حساسيت عمومي و بالطبع افزايش فعاليت هاي سازمان هاي غيردولتي در حفاظت از جنگلها خواهد شد.
کتاب جنگلهاي باستاني شمال در آستانه وداع قصد دارد با ترسيم واقعيت ها ، ذهن ما را به مساله ملي و مهم حفظ جنگلها مشغول کند تا شايد حرکتي اتفاق افتد. انتشار اين کتاب از سوي کانون ديده بانان زمين نيز نقطه مهم ديگري است که مي تواند نشانگر ارتقاي جايگاه انجمن و نهادها و کانون هاي غيردولتي در اين تلاشهاي همگاني باشد.
شمال ايران -که از يک سو سر در بستر درياي خزر دارد و از سوي ديگر به دامنه هاي البرز، اين نوار سبز باارزشي که يکي از نمونه هاي نادر جنگلهاي جهان است ، ختم مي شود- در سرزميني که بيشتر سطح آن را کويرها و دشتهاي بي حاصل احاطه کرده است ، وجود اين کمربند سبزشمالي نعمتي استثنايي به شمار مي رود.
نوار سبز رنگي به طول 800کيلومتر و عرض حداقل 13کيلومتر و حداکثر 7کيلومتر در استان هاي گيلان ، مازندران و گلستان امتداد يافته اند.
از لحاظ طبقه بندي جنگلي ، اين جنگلها را بايد در شمار جنگلهاي هيرکاني به حساب آورد که به واسطه ساختارهاي متنوع زمين شناختي از تنوع گياهي و جانوري پيچيده و منحصر به فردي برخوردار است و تخريب آن علاوه بر نابودي اين گونه هاي استثنايي و نادر، باعث تغييرات زمين شناختي اين نواحي و خارج شدن اين منطقه از تعادل مي شود.
به همين دليل ، آشنايي مردم عادي با اهميت اين جنگلها و ضرورت حفظ آنها و خطراتي که آنها را تهديد مي کند، مي تواند باعث افزايش توجه عامه به حفاظت از جنگلها و بهبود سيستم هاي نظارتي و حفاظتي شود و از همه مهمتر، باعث به وجود آمدن و فعال تر شدن نهادهاي سبز غيردولتي خواهد شد.
کتاب «جنگلهاي باستاني شمال در آستانه وداع» نوشته نسرين دخت خطيبي از اين لحاظ قابل توجه ويژه اي است ، اگرچه تاکنون کتابها و مقالات فراواني درخصوص جنگلهاي شمالي نگارش يافته اند؛ اما ارائه تصويري زنده از واقعيات موجود بر مبناي داده هاي متنوع و با ارائه نمودارها و تصاوير فراوان و همين طور استفاده از زبان ساده نگارش باعث شده است تا بتوان اين کتاب را به عنوان کتابي مهم در عرصه اطلاع رساني عمومي درخصوص جنگلها طبقه بندي کرد.
کتابي که براي افراد عادي قابل استفاده است و با مطالعه آن چشم انداز ترسناک آينده جنگلهاي شمال پيش چشمان ما شکل مي گيرد.
کتاب در مقدمه خود به بحث اساسي امروز و فرداي جامعه ما يعني توسعه پايدار اشاره مي کند و اين که منابع طبيعي چه نقشي را در اين خصوص ايفا مي کنند و سپس به طور خلاصه مروري از آسيب هايي را که جنگلهاي شمالي ما با آن روبه رو هستند، مطرح مي کند. کتاب در فصل اول خود اطلاعات کاملي از وضعيت جغرافيايي و ساختار جنگلهاي شمالي کشور را ارائه مي کند.
مشخصه هايي که از وضعيت جغرافيايي گرفته تا شاخصهاي زمين شناختي و توپوگرافي و آب شناختي را مطرح مي کند. استفاده از ستونهاي سبز که اطلاعات تکميلي را در هر خصوص ارائه مي کند و بيان تصويري داده ها با استفاده از نمودارها و نقشه ها و تصاوير فراوان کتاب باعث مي شود خواننده غيرمتخصص نيز بتواند از اين الگوها استفاده کند.
در فصل بعدي ، نويسنده بر مشخصات کمي و کيفي جنگلهاي شمال ايران مروري کوتاه دارد. اين بخش تنهابااتکابه داده هاي تصويري پيش مي رود و آنچه تکان دهنده است ، نماي مقايسه اي تصاوير ماهواره اي جنگلهاي شمال کشور و روند تخريب آنها در ساليان اخير است.
اما آنچه که در جنگلهاي شمالي ايران به واسطه زيستگاه آن موجب توجه بسياري از علاقه مندان مي شود، تنوع گياهان موجود در اين ناحيه است. متاسفانه امروزه بسياري از اين گونه هاي نادر و منحصربه فرد به دليل بي توجهي ها و تخريب منابع جنگلي در حال نابودي کامل هستند و شايد براي هميشه فراموش شوند و جاي آنها را در بهترين شرايط درختهاي عادي بگيرد که در طرحهاي احياي جنگلها کاشته مي شوند.
به همين دليل ، فرهنگ کوچکي که نويسنده کتاب درخصوص تنوع گياهي جنگلهاي شمال تهيه کرده و از بين آنها 20گونه درختان بومي و انحصاري اين منطقه را که در آستانه نابودي قرار دارند مشخص کرده و مورد بحث قرار داده است کاري ارزشمند و قابل توجه به شمار مي رود.
فصل چهارم کتاب به دلايل ارزشمندي جنگلهاي شمال کشور از نظر زيست محيطي اشاره مي کند. جنگلهاي شمالي ايران به عنوان بازمانده اي از دوران سوم زمين شناسي ، نمونه اي استثنايي در جهان به شمار مي رود و علاوه بر آن به دليل تنوع جانوري و گياهي گسترده اي که در آن وجود دارد، ازجمله حضور 130گونه شناخته شده درختي در اين منطقه ، يکي از بانکهاي ژن گياهان قديمي در اين ناحيه محسوب مي شود.
نقش تعديل کننده اي که اين جنگلها ايفا مي کنند و نقش حفاظتي اي که از 109شهر و 6هزار و 679آبادي و 80منطقه حفاظت شده و اراضي کشاورزي و تالاب ها به عهده دارند، همگي اگر چه به طور بسيار خلاصه مورد اشاره قرار گرفته است ؛ اما مي تواند جرقه اي در ذهن ايجاد کند.
اما اگر قرار به تحليل اثر هر يک از اين موارد باشد، نياز به نگارش کتب تحقيقي فراوان است که رابطه مستقيم اثرات تخريبي را با هر يک از موارد فوق بيان کند. اما کتاب حاضر از شرح تفصيلي اين موارد مي گذرد تا ذهن خواننده به جاي آن که درگير جزييات فني شود، نماي کلي اي از چشم انداز موجود را ترسيم کند.
از فصل پنجم کتاب ، نويسنده بر عواملي متمرکز مي شود که باعث تخريب جنگلهاي شمال کشور شده اند. بهره برداري هاي وسيع خصوصي و دولتي که در استفاده از منابع جنگلي صورت مي گيرد، تغيير در الگوي زيست جوامع ساکن در حاشيه جنگلها، راهسازي هاي بدون کارشناسي رشد نهالکاري با گونه هاي غيربومي و نگاه سودجويانه بخشهاي گوناگون چون صنعت ، معدن ، کشاورزي ، راه و مسکن به اين زمينه هاي ارزشمند مورد تحليل کوتاه نويسنده قرار گرفته است و در آخر پيامدهاي فيزيکي و زيستي ناشي از تخريب عمده جنگلها به خواننده يادآور شده است.
چشم اندازي که کتاب حاضر ترسيم مي کند، مي تواند شروع مناسبي براي شناخت عوامل تهديد جنگلها به شمار رود و خواننده را با کليات ارزشها، خطرها و تهديدهاي اين ناحيه آشنا کند اما جاي چند نکته در اين بين خالي است که مهمترين آن تنوع زيستي منحصر به فرد جنگلهاي شمالي و خطري است که با کاهش سطح جنگلها اين گونه هاي زيستي را تهديد مي کند.
خرس جنگلهاي شمال ايران ، ببر مازندران و بسياري ديگر از اين نمونه هاي استثنايي در ساليان اخير منقرض شده اند يا در آستانه انقراض قرار گرفته اند. يکي از اصلي ترين جاذبه هاي در حال نابودي اين مناطق که به عنوان ميراثي جهاني مورد توجه قرار گرفته است ، همين تنوع زيستي است که در اين کتاب به آن توجه نشده است.
از سوي ديگر، اشاره گذرا به عناوين مطرح شده ، نقطه ضعفي است که نويسنده آگاهانه آن را انتخاب کرده است. چرا که هر يک از اين موارد چنانچه مورد توجه علمي و دقيق قرار گيرد صدها صفحه متن تخصصي را به خود اختصاص مي دهد که شايد براي متخصصان جذاب باشد؛ اما پرداختن به آن باعث از دست رفتن بخش عمده اي از مخاطبان اين کتاب مي شد؛مخاطباني از ميان افراد عادي که تا آنان به ضرورت حفظ جنگلها ايمان نياورند، هيچ اقدامي در اين خصوص موثر نخواهد بود.
نويسنده اين ضعف را با ارائه فهرست غني منابع خود در پايان کتاب تا حد زيادي جبران کرده است و از سوي ديگر، ارائه منابع الکترونيک در متن کتاب و هر جا که اشاره اي به داده هاي آن شده است ، توانسته است براي علاقه مندان فرصت مطالعه بيشتر را فراهم کند.
واقعيت تلخ آن است که بخشي از ثروت اين سرزمين و سياره ما در حال نابودي است حتي با قبول اين که تخريب جنگلها يک رويداد جهاني است اما چاره اي جز مقابله با آن نيست.
مطمئن باشيد اگر روند فعلي ادامه يابد، شايد براي فرزندان فرزندان ما چيزي جز افسانه اي مبهم از زيباترين چشم اندازهاي کشور باقي نماند.(jamejamonline)