مازندنومه؛ سرویس محیط زیست و گردشگری، دکتر عبدالرحیم نیکخواه: تالاب بين المللي ميانكاله در استان مازندران در 25 كيلومتري شمال شهرستان بهشهر واقع شده است. این تالاب یکی از زیستگاههاي مهم و با ارزش پرندگان مهاجر آبزي و تعدادي پرندگان بومی و بازمانده تیپ اراضی مشجر ساحلی در ساحل دریاي خزر است و به علت دارا بودن موقعیت ویژه و منحصر به فرد اکولوژیکی و وجود خلیج گرگان، به عنوان یکی از ذخایر زیست محیطی کره زمین در کنوانسیون رامسر شناخته شده است. این نوشتار ابتدا مطالعات محیط زیست طبیعی تالاب را مطرح کرده و سپس چالش های زیست محیطی آن را مورد بحث قرار می دهد.

الف- مطالعات تالاب میانکاله

استان مازندران با مساحت 46 هزارو 200 كيلومترمربع در شمال كشور ايران و در حاشيه جنوبي درياي خزر واقع شده است. این استان داراي اقليمهاي بسيار متنوعي است واز اين منظر در زمره چند استان اول كشور قرار دارد. وجود درياي خزر در شمال و كوه هاي البرز در جنوب موجب توليد زيستگاه هاي فراواني در طول استان از شرق به غرب و ازشمال به جنوب شده است. تفاوت ارتفاعي نيز در استان بسيار چشمگير است.

 قله آتشفشاني دماوند، بلندترين قله كشور با ارتفاع 5 هزارو 671 متر در جنوب استان و درياي خزر با سطحي معادل 28 متر پائين تر از سطح درياهاي آزاد، اختلاف ارتفاعي نزد یک به 6هزار متر را در استان رقم مي زند. با تغيير ارتفاع، شرايط اقليمي نيز تغيير میکند و اين تغييرات ارتفاعي از مناطق پست ساحلي تا قلل مرتفع البرز در آميزش با ساير عوارض جغرافيايي باعث به وجود آمدن زيستگاه هاي متعدد و متنوعي شده است كه برخي تنها، به استان مازندران تعلق دارند.

از جمله اين زيستگاه ها مي توان به منطقه "ميانكاله"، "جنگلهاي زاغمرز"، "دشت ناز ساري"، "قله دماوند" و مناطق تحت حفاظت سازمان محيط زيست در "دودانگه"، "كياسر"، "البر زمركزي" و "ميانكاله" اشاره كرد. در طي دوران هاي مختلف زمين شناسي و اعصار يخبندان در ميليون ها سال گذشته پوشش گياهي و جانوري در استان مازندران دستخوش تغييرات عمده اي شده است و آنچه امروزه به ما رسيده است، ميراث تحولات رخ داده در طي ساليان متمادي است.

شبه جزيره ميانكاله كه تنها با پل بار یكي به خشكي مرتبط است از شمال و جنوب به ترتيب در دريا ي خزر و خليج گرگان احاطه شده است .(علیرضا نادری،1391)

این منطقه علاوه بر پناهگاه حيات وحش ميانكاله شامل بخش آبي به نام خليج گرگان (تالاب ميانكاله) و محيط خشكي به نام شبه جزيره ميانكاله با وسعت 68880 هكتار در ،شمال شهرستان بهشهر واقع شده است.

سازمان یونسکو براي این منطقه شناسنامه ویژه تهیه، مشخصات آن را به صورت کامل تشریح کرده و محلی به شمار آورده که باید براي انجام کارهاي علمی و پژوهشی به دقت مورد حفاظت قرار گیرد. این شبه جزیره نام خود را از دو کاله (طرفین شمالی و جنوبی) گرفته است و محصول فرآیند مرفولوژیکی جریان دائمی آب دریاي خزر است.

پناهگاه حیات وحش میانکاله در ابتدا از سال 1348 به عنوان منطقه حفاظت شده و پس از آن با توجه به ویژگیهاي بوم شناختی و اهمیت به عنوان رویشگاه و زیستگاه تعداد بیشماري از گونه هاي در معرض خطر و به ویژه پرندگان مهاجر آبزي و همچنین استفاده علمی و آموزشی به پناهگاه حیات وحش ارتقا و متعاقب آن در سال 1355 به عنوان یکی از  ذخیره گاه‌هاي زیست سپهر به کمیته برنامه انسان و کره مسکون یونسکو انتخاب شد.

این منطقه و تالابهاي همجوار آن با مساحت یکصدهزار هکتار از تالابهاي کنوانسیون رامسر و از جمله مهمترین آنها در سطح کشور و منطقه محسوب می شود، به نحوي که همه ساله بیش از نیم میلیون قطعه پرنده از انواع مرغابی، فلامینگو، چنگر، پلیکان، به این تالاب مهاجرت و زمستان گذرانی می کنند.

از نظر موقعیت جغرافیایی ، پناهگاه حیات وحش میانکاله با تیپ تالابی در 12 کیلومتري شمال شهرستان بهشهر با وسعتی معادل 68800 هکتار با موقعیت جغرافیایی ' 36 50 عرض شمالی و 5317'  طول شرقی به ارتفاع 26  متر پایینتر از سطح دریاي آزاد و در منتهی الیه جنوب شرقی دریاي (مازندران) واقع شده است.

 میانکاله از شمال به دریاي مازنداران ، از جنوب به خلیج گرگان، از شرق به وسیله تنگه باریکی از خشکی جدا و از غرب به زاغمرز بهشهر متصل می‌شود. پناهگاه از دو اکوسیستم بارز تالابی و شبه جزیره تشکیل شده و یکی از زیستگاه‌هاي مهم و باارزش پرندگان آبزي و خشک زي است.

حیات وحش میانکاله

جانوران به عنوان موجودات مصرف‌کننده و حلقه‌هاي ثانویه شبکه درهم تنیده حیات محسوب می شوند و تالابها زیستگاه گونه‌های مختلفی از آنها و به‌ویژه آبزیان و پرندگان به حیات در این منطقه مشغول هستند.

ماهی ها

گونه هاي مختلفی (nercery) تالاب میانکاله به‌عنوان محل پرورش بچه ماهیان

از انواع ماهیان دریاي مازندران حائز اهمیت است و براساس بررسی‌های انجام شده گونه‌هایی چون کپور، انواع کفال، کله سفید، سوف، ماش، کاراس به‌عنوان گونه‌هاي شاخص منطقه

مورد شناسایی قرار گرفتند.

پستانداران

بر اساس گزارش های مستند تاریخی این منطقه در گذشته‌اي نه‌چندان دور زیستگاه گونه‌هاي شاخص چون مارال، یوزپلنگ و گرگ بودند، لیکن در حال حاضر پستانداران منطقه محدود به گربه جنگلی، شغال، گراز، روباه، خرگوش، جوجه تیغی و انواع خفاش و جوندگان کوچک هستند.

پرندگان

از ویژگیهاي بارز منطقه اهمیت زیستگاهی جهت زمستان گذارانی گونه‌هاي مختلفی از پرندگان مهاجر آبزي و همچنین پرندگان بومی است. همه ساله بیش از پانصد هزار قطعه پرنده شامل انواع مرغابی، غاز، قو، فلامینگو، پلیکان و ... به این پناهگاه مهاجرت می کنند.

ب- چالش های زیست محیطی

1-. بانک زمین: اراضی جنوبی میانکاله که اراضی شوره‌زار و غیرقابل کشاورزي بوده است، مقرر شده است در سال 62 توسط وزارت جهاد کشاورزي طی طرحی احیا و به کشاورزان منطقه واگذار شود 18 هزار هکتار زمین توسط وزیر وقت جهاد کشاورزي به شرکت توسعه با هدف زهکشی در زمینهاي منطقه واگذار شد تا به بانک زمین عمران اراضی با نام نوعی درجه شوري و غلظت خاك را کاهش‌دهند. این در حالی است که حدود 11 هکتار از این زمینها با پناهگاه حیات وحش‌میانکاله مشترك است و واگذاري این زمینها منع قانونی داشته است. فعالیت این شرکت در زمینه توسعه آبزي‌پروري در منطقه است.

مسائل حاشیه ای دیگری بر این زمین ها عارض شده است که در این فرصت از پرداختن به آن صرف نظر می‌کنم.

2. کشاورزي: با توجه به شیب این اراضی به سمت خلیج و تالاب حتی کشاورزي در منطقه هم آثار منفی دارد؛ چون کود و سموم آنها وارد تالاب می شود و ممکن است بلایی  که به سر تالاب انزلی در اثر ورود سموم و رشد گیاه مخرب تالاب میانکاله هم رخ دهد و به نوعی نسل موجودات منطقه را مورد تهدید قرار دهد.

3. بندر امیرآباد: بندر امیرآباد موجبات تغییر کاربري یک‌هزار هکتار از اراضی غربی تالاب و پناهگاه حیات وحش میانکاله را فراهم آورد. این بندر باید منطقه اي به مساحت 500 هکتار را به‌عنوان منطقه ضربه‌گیر همجوار با ضلع جنوبی پناهگاه حیات وحش‌میانکاله درختکاري کند تا از اثرات آلودگی صوتی و نور، نورافکنها و دیگر تبعات منفی بندر به پناهگاه بکاهد.

صداي بوق کشتیها و ازدیاد جمعیت انسانی و آلودگی صوتی و مسائلی چون زباله صنعتی و انسانی در صورت عدم رعایت استانداردهاي زیست محیطی توسط بندر می تواند براي میانکاله مشکلاتی ایجاد کند.

غرب پناهگاه حیات وحش میانکاله که به تملک بندر امیرآباد و ایران صدرا و صنایع دیگر درآمده است. کریدور پروازي پرندگان مهاجر به میانکاله بوده و با تملک و استقرار چنین صنایعی و رفت وآمد کامیونها، قطارها و ازدحام جمعیت انسانی و روشنایی انواع نورافکنها پرندگان مهاجر کریدور پروازي خود را به میانکاله تغییر داده و چه بسا مسیر مهاجرت خود را به منطقه عوض و موجبات کاهش مهاجرت گونه‌هاي نادر منطقه فراهم آید.

4. شرکت تعاونی صیادي در ساحل شمالی میانکاله: شرکت تعاونی صیادي در ساحل دریاي خزر حریم پناهگاه حیات وحش میانکاله مشغول صید انواع ماهیان و 50 تا 80 نفر مشغول به کار صیادي هستند. به نظر می رسد جمعیتی بالغ بر 14000 نفر در پناهگاه در این ارتباط رفت و آمد می کنند که کنترل رفت و آمد این تعداد زیاد جمعیت انسانی و جلوگیري از تخلفات احتمالی توسط 32 شرکت تعاونی در زمینه شکار و صید و تخریب زیستگاهها کار را بر مدیریت پناهگاه سخت تر می کند.

ج- سخن پایانی

در زیر  بخشهايي از نوشته محمدميرزا مهندس را از كتاب راپورت میانکاله مي آوريم:

از راه فيروزكوه تا ساري به قدم كاروان دو ساعت و نيم به طرف شمال و مشرق که حركت مي کنند بر دو راهي مي رسند، دست چپ به لواسان و دست راست به جاجرود می رود. از اين دو راه یک ساعت و نيم كه بگذرند وارد كاروانسراي سرخه حصار مي‌شوند كه به تازگي عمارت عالي در آن ساخته‌ا‌ند.

از سرخه حصار دو ساعت از ميان دره كه عبور نمايند وارد رباط متصل به رودخانه جاجرود می شوند كه پل آجري و چند باب خانه رعيتي دارد. ميان جاده اطراف براي عبور كالسكه ريگ ريخته اند. سمت راست جاده كاروانسراي عسلك ) استلك مخفف استلخك صحيح آن استخرك=بركه كوچك آب(  می‌باشد. كوهستان اطراف اين راه چون قرق دولتي است، شكار  كوهي بسيار دارد.

چون بنده تفصيل مجرای جاجرود را ديده و نقشه كشيد ه‌ام، جاري ساختن آب جاجرود به دارالخلافه چندان مشكل نيست و خرج ندارد. محمدميرزا در ادامه به شرح روستاها و شهرهاي سر راه پرداخته و از جمله از: جيلارود) گيلارد(، دماوند، فيروزكوه، گدوك، سوادكوه، زيرآب، ساري، بارفروش )بابل(، اشرف )بهشهر( و اميرآباد سخن به ميان آورده و می‌نويسد: از اميرآباد یک ساعت كه می روند به پل تسُكارود مي رسند كه اين پل را در روي آب راكد كه از همان آب مرداب جمع شده است بسته بودند، حال خراب شده است.

بعد از عبور از اين پل كه اول میانکاله است یک ساعت كه گذشتند به آبي كه از ميان مرداب است  می‌رسند كه آن را چشمه ملاصادق نامند و از اين آب یک ساعت هم كه می گذرند به قلعه مباركه پلنگان می رسند و از قلعه پلنگان پنج ساعت و نيم خشكي كه مقابلش در ميان دريا به مسافت یک ميدان جزيره عاشوراده  است. میانکاله را قديم" انجيله " می ناميدند.

يحتمل چون درخت انجير بسيار دارد میانکاله در بين مرداب كه مشهور به لنگرگاه استرآباد و بحر خزر واقع گرديده. شكارگاه و قرق دولتي و جنگل ندارد اما درخت انار و انجير بسيار دارد مرتع دواب است و قلم )ني( بسيار اعلي فراوان دارد. اگر تربيت شود بهتر از قلم‌هاي جاي ديگر است. (جمشید قائمی، راپورت میانکاله)