بخش پنجم سفرنامه ابوت به مازندران(زمان محمد شاه قاجار) پيش روي شماست كه براي نخستين بار در مازندنومه منتشر مي شود.اين گزارش حدود 100 صفحه است كه به تدريج تقديم شما مي شود.چهار بهره پيشين در بخش مقاله هاي سايت ازنظرتان گذشت.از دكتر احمد سيف-استاد اقتصاد دانشگاه استافوردشایر انگلستان- به خاطرترجمه و ارسال اين سفرنامه سپاس گزاريم.

---------------------------

گزارش سفر كنسول ابوت به سواحل بحر خزر
 در طول اول نوامبر 1847 تا 17 فوريه  1848
[اسناد وزارت امورخارجه انگلستان: محرمانه،  شماره 136]
[بخش پنحم]

محصولات معدنی:
در هر دو سفر، ازنظر بررسی اوضاع ایالت من ازمنطقه آستراباد، مخصوصا آن مناطقی كه منابع آهن وذغال سنگ دارند،  در فصل نامناسبی بازدید كرده ام.

منظورم این كه در فصل زمستان این مناطق پوشیده از برف است. در باره منابع معدنی این منطقه كسی چیز زیادی نمی داند و اطلاعاتی كه در زیر از مناطق دارای  معدن آهن وذغال سنگ به دست می دهم همه آن چیزی است كه توانسته ام به دست بیاورم.

گفته می شود كه در نزدیكی چلاغر در كول آباد، قلع و نوعی قیر طبیعی وجود دارد. در رودخانه هایش، آهن، و در كوه نیلار، یك معدن مس قدیمی وجود دارد كه در حال حاضر مورد بهره برداری قرار نمی گیرد.
در تاش، در شاه كوه، كه در 12 فرسنگی استراباد واقع است در جادةگوزلوك، رگه هائی از ذغال سنگ وجود دارد كه گفته می شود نزدیك به نیم یارد ضخامت شان است.

در منطقة شاه كوه پائین، در ده فرسنگی شهر، هم ذغال سنگ كشف شده است. روی هیچ كدام به طور مرتب كار نمی شود ولی ذغالی كه از سطح زمین به دست می آمد در گذشته به روس ها عرضه می شد. حدودا 200 پوند وزن ذغال (حدودا 91 کیلوگرم. مترجم)- یعنی یك بار اسب -  در بندرگز به قیمت 5 قران عرضه می شود. گفته می شود كه قیمت  ذغال سنگ در استرخام، برای روسها، حدودا 5 برابر بیشتر است. در نزدیكی تاش یك چشمه آب معدنی سولفوردار هم وجود دارد.

در یورت بابا كه تپه ای در شاه كوه است و با شهر استرآباد 8 فرسنگ فاصله دارد، یك معدن قدیمی قلع توام با نقره وجوددارد. گفته می شود كه سنگ معدن این جا، نصف وزنش قلع است  و به ازای هر من استراباد هم 6 مثقال، تقریبا نیم درصد، نقره دارد. من از سنگ معدن این جا نمونه ای در اختیار دارم.

درسوار، وهم چنین در زیارت كه در سه فرسنگی استرآباد در لنده كوه واقع است،‌ معدن آهن وجود دارد.
شنیده ام كه گاه تركمن ها در بعضی از تپه های نزدیك مشهد مصریان كه در صحرا واقع است، غبارهای طلا جمع آوری می كنند. فرصت نداشتم  كه صحت این ادعا را بیشتر بررسی كنم.
ذغال سنگ وقلع در ده وطن در فندرسك یافت می شود و گفته می شود كه قطر رگه های ذغال سنگ از سه فوت هم بیشتر است.

در صفحات آتی نیز مطالبی در باره معادنی كه گفته می شود در دیگر مناطق ایران وجوددارد خواهم نوشت.
محصولات صنایع دستی مازندران و استرآباد:

- الیجه(Aledjeh) : یك پارچه راه راه  بافته شده از پنبه و ابریشم بطول 9 و یك نهم یارد و به عرض 14 یا 15 اینچ. قیمت هر قطعه بین 10 تا 20 قران است.
همین پارچه بافته شده از تفالة ابریشم (kedj) به همان اندازه، به قیمت 5 قران.

- تفته، بافته شده از ابریشم به شكل ها واندازه های متفاوت برای لباس و روسری زنانه. آنها كه در بارفروش تولید می شود، به طول 3 یارد و 15 اینچ و به عرض 31 اینچ می باشد كه به دوقسمت تقسیم شده و بعد بهم دوخته می شود تا به عنوان روسری استفاده شود. قیمت آن بین 10 تا 15 قران برای هر روسری است.

- پارچه ساده ابریشم كه با پنبه مخلوط شده باشد كه برای لباس اسب سواران مورد استفاده قرار می گیرد، بطول 5 یارد و 25 اینچ و به عرض 18 اینچ، قیمت آن بین 5 تا 7 قران به ازای هر قطعه است.

- اگر طول آن 6 یارد و 30 اینچ و عرضش 18 اینچ باشد، قیمت آن، بین 6 تا 8 قران است.

- شیر پنیر، یك پارچه ساده مخلوط پنبه و تفالة ابریشم كه برای دوختن پیراهن مورد استفاده قرار می گیرد طولش بین 5 یارد و 6 اینچ تا 5 یارد و 24 اینچ و عرضش هم بین 13 تا 15 اینچ می باشد. قیمت آن 2.5 قران برای هر قطعه است.

- كجین، بافته شده از تفالة ابریشم (kedj) بطول 5 یارد و 26 اینچ و عرض 10 تا 15 اینچ كه برای ساختن لباس زنها مورد استفاده قرار می گیرد، قیمت آن 2 تا 3.5 قران به ازای هر قطعه می باشد.

- چارقد یا روسری ، به شکل مربع 82 اینچی، قیمت 2 تا 3.5 قران برای هر چارقد.

- چادرشب: یك پارچه سادة پنبه ای، مربع شکل به عرض وطول 2و یك سوم یارد، قیمت 2 تا 3 قران به ازای هر قطعه.

- چادرشب ابریشمی به همین اندازه، به قیمت، 25 تا 30 قران به ازای هر قطعه.

- چوكا(چوقا درست است) یا شال، بافته شده ازپشم وتفاله ابریشم در هزارجریب و سوادكوه و نور با كیفیات گوناگون به طول 10 یارد و 9 اینچ و عرض 18 اینچ. قیمت اش 4 تا 10 قران به ازای هر قطعه است.
- عبا، از پشم سیاه كه در هزار جریب بافته می شود به طول 3 یارد و 15 اینچ و عرض 30 اینچ، قیمت، 5 تا 12 قران به ازای هر قطعه.

- كتان، برای چارقد، شال، دستمال، پیراهن، جلیقه، شمد[ كه در هوای گرم به سر می كشند و می خوابند] كه بطور عمده در بارفروش تولید می شود.

- كرباس، پارچه پنبه ای زمخت و چلوار، به عرض 30 اینچ كه قیمتش به ازای یك یارد ایرانی، یعنی 41 اینچ، 5 شاهی است. اگر عرض آن 9 اینچ باشد، قیمت 8 یاردش بین 15 شاهی تا یك قران تغییر می كند.

استرآباد:
- كنابات(Canabat)   یك پارچه راه راه بافته شده ازمخلوط ابریشم و پنبه، كه طولش 9 یارد است ولی كیفیتش تفاوت می كند. قیمت، 8 تا 10 قران به ازای هر قطعه است.
- الیجة اعلا، كه راه راه است و با استفاده از تفالة ابریشم بافته می شود. زنان تركمن از آن برای دوختن پیراهن استفاده می كنند و طول آن 8 یارد و عرضش هم 14 اینچ می باشد. قیمت، 4 قران به ازای هر قطعه می باشد.

نوع دیگری كه قبا روحی (Cabba-roohee)  نامیده می شود در لیوان تولید می شود، طولش آن 7 یارد و عرضش هم 14 اینچ است. قیمت اش، 2 تا 5 قران به ازای هر قطعه است.
-  تفته، پارچه ابریشمی ساده، عرض آن 18 اینچ است و به رنگ سفید.قیمت بازای هر یارد ایرانی (‌41 انیچ) یك قران است. اگر رنگی باشد، قیمت آن بین یك قران و 5 شاهی یا 1.5 قران فرق می كند.
- كرباس: پارچه پنبه ای كه شبیه همان پارچه ای كه در مازندران بافته می شود.
قیمت موار كشاورزی درمازندران، استرآباد در فاصلة نوامبر 1847 تا فوریة  1848

آمل
 وزن قران شاهی
برنج عنبربو 30 من تبریز 8  
برنج گردهِ شیشك 30 من تبریز 6 10
برنج شاهك 30 من تبریز 5 
شلتوك 45 من تبریز 5 
شكر  10 من تبریز 8 
پنبه من رطل 2 10
ابریشم من تبریز 30 
كنجد خروار 40 
جو 40 من تبریز 5 
باقلا  10 من تبریز 2 

بارفروش
 مقیاس وزن قران شاهی
برنج عنبربو من تبریز  5
برنج گرده من تبریز  4
شلتوك 35 من تبریز 4 
شكر من رطل (‌800 مثقال) 1 
پنبه من رطل (‌800 مثقال) 2 
ابریشم من تبریز 35-36 
كنجد من تبریز  12
جو 10 من تبریز 1 
گندم 40 من تبریز 10 
كاه 100 من تبریز 2 
كنف وحشی من تبریز  10
كنف كشت شده من تبریز 1 
كتان من تبریز 10 
پشم من رطل 1 10
لوبیا من تبریز 1 
باقلا من تبریز  4
ماش من تبریز  10
نخود من تبریز  15
عدس من تبریز  10

ساری
 مقیاس وزن قران شاهی
برنج گرده من تبریز  3.33
شلتوك 60 پیمانه یا 108 من تبریز  10
شكر من تبریز  16
پنبه من رطل (‌800 مثقال) 2 
ابریشم من تبریز 35 
كنجد من تبریز  10
جو 40 من تبریز 3 
گندم 50 من تبریز 10-12 
باقلا من رطل 1 5
نخود من تبریز  7
عدس 3 من تبریز 1 

استرآباد
 مقیاس وزن قران شاهی
برنج عنبربو 2.25 من تبریز  10
برنج گرده  2.25من تبریز  7
پنبه من استرآباد یا 2.25 من تبریز 2.5-3 
ابریشم من تبریز 40-35 
كنجد 90 من تبریز 40 
جو 90 من تبریز 10 
گندم 90 من تبریز 10 
كنف كشت شده 2.25 من تبریز 1 10
ماش 4.5 من تبریز 1 
عدس 3.5من تبریز 1 

محصول شلتوك بسیار زیاد است. شكر از نور تا اشرف تولید می شود و بهترین شكر در علی آبادو كیاكلاه تولید می شود. پنبه عمدتا در بارفروش و اشرف بعمل می آید. تولید ابریشم چندان قابل توجه نیست. جوبطور عمده درساری و اشرف، بخش هائی از استرآباد و درهزار جریب تولید می شود. از كنف وحشی برای ریسمان بافی استفاده می شود ولی تولیدش زیاد نیست. محصول كتان هم ناچیز است ولی برای ساختن پارچه بكار می رود. پشم هم در نقاط كوهستانی بعمل می آید.

قیمت موادغذائی در فاصله نوامبر 1847 تا فوریه 1848
مواد غذائی آمل بارفروش ساری استرآباد
گوشت گوسفند(من تبریز) 1 قران 1 قران 16 شاهی 13 شاهی
گوشت گاو ( من تبریز) ده شاهی ده شاهی _من رطل- ده شاهی 9 شاهی
گوشت گاومیش( من تبریز) - ده شاهی 10-12 شاهی -
نان ( من تبریز) 12.5 شاهی 8-10 شاهی 7-8 شاهی 7-9 شاهی
شیرگاو ( من تبریز) - 10 شاهی 10 شاهی 4.5 شاهی
شیرگوسفند - 3.5 شاهی - -
کره ( من تبریز) - 2.5 قران - 2.2 قران
پنیر( من تبریز) - 1 قران ده شاهی - -
تخم مرغ -  10 تا دو شاهی - 4 تا 1 شاهی
مرغ ( دانه ای) - 3تا 6 شاهی 4تا5 شاهی 4تا 5 شاهی
خروس اخته (دانه ای) - 10 شاهی تا 1قران - ده شاهی
مرغابی ( دانه ای) - 6 شاهی - -
قرقاول ( دانه ای) - 7تا 10 شاهی 8-10 شاهی 7تا8 شاهی
دوشاب ( من استرآباد) - - - 15 شاهی
هیزم ( بار اسب) - - 10 شاهی 12.5تا 15 شاهی
ذغال ( باراسب) - - 16 شاهی 1 قران

راهها از مازندران به استرآباد، از طریق مناطق كوهستانی به اراك
راه كوتاه ولی دشواری از نوربه تهران وجود داردكه از نمارستاق و سعادت آباد به رودبار و از آن جا به تهران می رسد. كاروانها از این راه نمی روند. از گذرگاههائی كه در كوهستان های غرب این منطقه وجود دارد من اطلاعی ندارم.

راه لاریجان
آمل به پرسم   4 فرسنگ
به كارو ( غارها)   4 فرسنگ
به اسك    4 فرسنگ
به دماوند   4.25 فرسنگ
به استلك   4 فرسنگ
به تهران   5 فرسنگ
مجموع    25.25 فرسنگ معادل 101 مایل

این مسیر در بیشتر فاصله راه بسیار دشواری است ولی چارواداران این راه را به راه فیروزكوه ترجیح می دهند. یكی از دو راه عمده كاروان رو است. اگر از اسك به دماوندنرفته و مستقیما به استلك بروید، 4 فرسنگ صرفه جوئی می شود.

راه نشیل: از آمل به گالیور [Gallior] ، نشیل، ارجمند ] یا لازور]، نوا، آه، و تهران. این مسیر مجموعا 36 فرسنگ یا 144 مایل است. این راه به ندرت مورد استفاده كاروانها قرار می گیرد چون بخشی از این مسیر به غیر از تابستان، خالی از سكنه است.

راه فیروز كوه
از بارفروش یا ساری
به شیرگاه   5 فرسنگ
به زیراب   4 فرسنگ
به سوركرآباد   5.25 فرسنگ
به فیروزكوه   6.5 فرسنگ
به باغ یا سربندان  8.5 فرسنگ
به استلك   8 فرسنگ
به تهران   5
مجموع   42.25 فرسنگ یا 169 مایل

راه فیروزكوه یكی دیگر ازمسیرهائی عمدة كاروان رو است ولی بطور خارق العاده ای در بخش هائی از این مسیر صعب العبور می شود. بطور كلی در تمام فصول قابل استفاده است.

راه هزار جریب:
ساری
به شیرگاه و زیراب   9 فرسنگ
به دوآب     4 فرسنگ
شهمیرزاد    7 فرسنگ
سمنان     4یا 5 فرسنگ
مجموع     24 یا 25 فرسنگ یا 96 یا 100 مایل
راه پشتكوه
ساری به علمدارده   5 فرسنگ
به كوه سر    8 فرسنگ
به ده [ نامی نیست. مترجم]  6 فرسنگ
چشمه علی    8 فرسنگ
به دامغان    8 فرسنگ
مجموع     35 فرسنگ یا 140 مایل
راه كوثر از طریق هزار جریب
از ساری
به ورند     4 فرسنگ
كوثر     6 فرسنگ
بالا ده     5 فرسنگ
چشمه علی     4 فرسنگ
گز     4 فرسنگ
دامغان     2 فرسنگ
مجموع     25 فرسنگ یا 100 مایل
راه نیالار
اشرف به چلوغر    3.5 فرسنگ
به نیالار     5 فرسنگ
رادین     5 فرسنگ
تاش     6 فرسنگ
شاهرود     8 فرسنگ
مجموع     27.5 فرسنگ یا 110 مایل

گفته می شود كه بطور كلی این راه خوبی است و شاخه ای از راه شاه عباسی است كه به نیالار ادامه می یابد.
راه وزوار
نوكنده به وزوار    2 فرسنگ
به رادین     4 فرسنگ
به تاش و شاهرود   14 فرسنگ
 مجموع     20 فرسنگ یا 80 مایل
این هم گفته می شود كه راه خوبی است و ارتفاع زیادی ندارد.
راه استنووار
از ده گز به استنووار   نیم فرسنگ
به رادین     5 فرسنگ
به شاه كوه    5 فرسنگ
به بسطام    7 فرسنگ
مجموع      17.5 فرسنگ یا 70 مایل
راه باركلا
از ده گز به باركلا   4 یا 5 فرسنگ
به پائین شاه كوه   5 فرسنگ
به كاروانسرای تجر   5 فرسنگ
به شاهرود    5 فرسنگ
مجموع     19 تا 20 فرسنگ برابر با 76 تا 80 مایل

این راه بطور مكرر از سوی كاروان هائی كه بین شاهرود و گز - بندر ورود به خلیج استرآباد - در حركت اند مورد استفاده قرار می گیرد.

راه بالاجاده
استرآباد
 به بالا جاده   3.5 فرسنگ
به رادین    3 فرسنگ
به چهار ده   6 فرسنگ
به فولاد محله   8 فرسنگ
به رضا آباد   6 فرسنگ
به لاسگرد   7 فرسنگ
مجموع    33.5 فرسنگ معادل 134 مایل
راه چیلارز یا مگاسی
استرآباد
به میان دره    3.5 فرسنگ
به غارهای مگاسی   4 فرسنگ
به چهار ده    5 فرسنگ
به دامغان    6 فرسنگ
مجموع     18.5 فرسنگ معادل 74 مایل
راه صندوك
استرآباد
به سید میران    2  فرسنگ
به جهان نما    5 فرسنگ [ یك منطقه ییلاقی است]
چومنه سوار    3 فرسنگ [ مسكونی نیست]
چهار ده     3 فرسنگ
دامغان     5 یا 6 فرسنگ
مجموع     18 تا 19 فرسنگ معادل 72 تا 76 مایل
نكته این كه تمام این راهها در غرب استرآباد واقع اند.
راه زیارت كه تقریبا در جنوب استرآباد واقع است.
استرآباد
به  ده زیارت   3 فرسنگ
به ده شاهكوه   1 فرسنگ  
یا به تاش   4.5 تا 5 فرسنگ
به شاهرود   7 فرسنگ
یا به دامغان   6 فرسنگ
مجموع    14 فرسنگ معادل 56 مایل

گردنه گوزلوك كه در شرق استرآباد واقع است و بهترین طریق گذشتن از كوه ها در زمستان است.
استرآباد
 به گوزلوك    5 فرسنگ
به ده تاش    6 فرسنگ
به بسطام    5 تا 6 فرسنگ
مجموع     16 تا 17 فرسنگ معادل 64 تا 68 مایل
گوزلوك یك منطقة ییلاقی است. حمل توپ از خراسان از طریق این گردنه  به دشواری می تواند صورت بگیرد. ولی اطلاع پیدا كرده ام كه توپ های 6 پاندی را از این راه حمل كرده اند.

در باره راه سرخان محله از كتول اطلاعاتی به دست نیاوردم. راه جادة میانه از فیندرسك تابسطام هم 9 فرسنگ است.
راه خرم رود....   نو ده [ در فیندرسك]
به وطن    3 فرسنگ
به كونچی   3 فرسنگ
به كلاتر خیچ   6 فرسنگ [ از بخش بسطام]
به بسطام   4 تا 5 فرسنگ
مجموع    16 تا 17 فرسنگ معادل 64 تا 68 مایل
در سال 1836 محمد شاه كه از كوكلان باز می گشت بهمراه توپ هایش از این راه عبور كرد.
راه تیله ور............ نو ده[ در فیندرسك]
به تیله ور    5 فرسنگ
به ابره     6 تا 7 فرسنگ
به بسطام    3 فرسنگ 
 مجموع    14 تا 15 فرسنگ معادل 56 تا 60 مایل
راه خوش ییلاق:
استرآباد به:
حسین آباد   3.5 فرسنگ
فیندرسك   6 فرسنگ
نو ده    5 فرسنگ
ابره    6 فرسنگ
یا به كلپوش   7 فرسنگ [ راه بسیار بدی است]
مگز    5 فرسنگ
خوش ییلاق   5 فرسنگ

توپ های 4 تا 6 پاندی را از طریق این گردنه به خراسان برده اند.
كرایة حمل و نقل
از بارفروش به تهران از طریق جاده لاریجان   10 قران برای یك بار اسب
از تهران به بارفروش از طریق جادة لاریجان  5 تا 6 قران برای یك بار اسب
از بارفروش به تهران از طریق جاده فیروزكوه    12 تا 13  قران برای یك بار اسب
از  تهران به  بارفروش  از طریق جاده فیروزكوه    10 قران برای یك بار اسب
بارفروش به استرآباد    8 قران برای یك بار اسب
بارفروش به رشت     12 قران برای یك بار اسب

استرآباد به مشهد [ شامل 13 توقف بین راه]  18 قران برای یك بار اسب
استرآباد به خیوه، 20 توقف كاروانی با فواصل زیاد. برای یك سوار این مسافت بین 10 تا 12 روز طول می كشد.

نام پرندگانی كه در زمستان 1847 در مازندران و استرآباد مشاهده شدند
[ لیست زیر باید با استفاده از یك دیكشنری مفید انگلیسی به فارسی تصحیح شود. بعضی عناوین در این جدول هست كه من معادل فارسی شان را یا اصلا نمی دانم یا زیاد مطمئن نیستم. بهرحال، امیدوارم دوستان ساكن ایران محبت كنند - مترجم]

كلاغ معمولی  كلاغ  تاجدار؟ كلاغ سیاه Chaugh  زاغ مرغ ماهیخوار
توكا باسترك  گنجشگ سار زاغ كبود  داركوب خالدار داركوب زرد
دُج سبز قبا  حواصیل  ماهیخوار سفید  قرقاول بلدرچین دراج
كبك قو مرغ آتشی غاز وحشی مرغابی [‌انواع مختلف]   شانه بسر مرغ باران
جغد بازِ آبی  كبوتر  كبوتر كبود  دم جنبانك زرد  دم جنبانك سفید
مرغ سقا مرغ دریائی
[لیست ابوت را در این جا می آورم- مترجم]

List of Birds noticed in Mazenderan and Asterabad in the Winter of 1847

Corvus Common Crow
Ditto Cnrnix Hooded Ditto
Ditto Frugilenus Rook
 Chaugh
Ditto Monedula Jackdaw
Cinclus aquaticus Water Ouzel
Alcido Ispida  Kingfisher
Turdus Pilaris Fieldfare.
Ditto Merula Blackbird
Ditto Thrush
 Fallarope
Erythaca Rubecula.  Red Beast
Pyrigita Domestica House Sparrow
Pica Cordata Magpie
Scolopax Rusticola Woodcock
Gallinago Media Full Snipo
Ditto Minima   Jack Snipe
Sazicola Enanthe Wheat-ear
Slurnus Vulgaris   Starling
 Jay.
 Spotted Woodpecker.
 Yellow ditto.
 Small Creeper
Fringilla  Rosed-winged Finch
Curruca Atracapella  Black Cap
 Tom Tit
Troglodytes Europeus  Common Wren
Carduelis Comnunis  Goldfinch
¬Fulica Atro   Baldcoat
 Chaffinch.
 Greenfinch.
 Common Heron
Ardea Alba White Egret
 Pheasant
Coturnix Vulgaris Quail
 Douraj or Francolin
Perdrix Sexatilis  Red-legged Partridge
Tetanus Glottis  Greenshank
Ditto Calidris  Redshank
Cygnus Ferus Swan
 Flamingo
Anser Wild Goose
 Ducks of many kinds
Pterocles Setarius  Pintailed Grouse.
Otis Tetrax Lesser Bustard
Vanellus Crestatus Lapwing
 Owls
Common Plover
Recurverostra Avocetta.
 Avocet
Circus Cyanew  Hen Harrier
 Red Wing 
Numenius Arquata Common Curlew
 Blue Pigeon.
 Wood Pigeon of Persia
Motacilla Flava Yellow Wagtail.
Ditto Alba White ditto
Gallinula Water Hen
Pelicanus Pelican
 Cormorant
 Sea Gull
 Hedge Sparrow

ادامه دارد....