مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، فریده یوسفی:، پژوهشگر: همه اقوام ایرانی آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا خورشید می نامند و به این مناسبت جشنی برپا می کنند.

بعضی از جشن ها در تقویم هرملتی از اهمیت و پشتوانه تاریخی خاصی برخوردار است و یلدا یکی از این هاست. همه ایرانیان در تدارک این شب سنگ تمام می گذارند.

شب یلدا در مازندران به چلّه شو/ شب ِ چلّه معروف است. چون چله بزرگ به باور مازندرانی ها از شب یلدا شروع می شود و چهل روز ادامه دارد و چله کوچک بیست روز است.
از دیرباز، طولانی ترین شب نشینی در شب یلدا اتفاق می افتاد.

مردم براین باورند که در این شب جنگ سختی بین نور و تاریکی در می گیرد و بیداری آنان موجب پیروزی نور و شکست جهل و تاریکی می شود و برای بیدار ماندن با تنقلات و شنیدن قصه بزرگترهای خانواده و فامیل بهره می بردند.

نقالان و سخنوران به شاهنامه خوانی می پرداختند. انار هم میوه ثابت شب یلدا بوده و هست. بعدها با این باور که خوردن هندوانه بدنشان را از سرمای زمستان حفظ می کند، این میوه جالیزی هم به سفره شب یلدا اضافه شد. همچنین سرخی انار و هندوانه را نمادی از گرما و نور خورشید می پنداشتند. مردم هر استان علاوه بر این دو میوه ثابت خوراکی ها و میوه و شیرینی های بومی خودرا نیز بر سر ِ سفره یلدا می نهند.

در مازندران پیس گنده، پشت زیک و کنس/ کندس زینت بخش سفره یلداست

خانواده های قدیمی که در کوهستان زندگی می کنند، ترکیبی از برف و شکر/ نیشکر، شبیه فالوده امروزی درست می کنند و به همه افراد خانواده می خورانند حتی نوزادن. به باور آنان این مخلوط بدنشان را در برابر سرمای زمستان در آن دوران که امکانات، بخصوص وسایل گرمایشی مجهز امروز وجود نداشت، واکسینه می کرد.

از آنجایی که این شب از نظر مردم اهمیت زیادی داشت، موجب بروز فرهنگ ها و خرده فرهنگ های زیادی شد. در سده های اخیر، حافظ خوانی و فال حافظ هم به شب نشینی یلدا راه پیدا کرد. علاوه بر فال حافظ، فال گردو هم مرسوم است. به این ترتیب که دختران و پسران جوان هنگام خواب گردویی زیر بالش خود می گذارند و آرزو می کنند صبح با شکستن گردو و دیدن مغز آن تعبیر فال می کنند. یا دختران دم ِ بخت با پوشاندن چهره خود در مسیر عابران می ایستادند و از هفت نفر درخواست چیزی می کردند با این باور که اگر شناخته نشوند، به نیت شان خواهند رسید.
به نظر می رسد، دور هم نشینی شب اول زمستان، زدودن ترس از سرما و سختی های پیش رو در دوران یخبندان سخت که احتمالا مرگ هم به دنبال داشت، بوده.

رفتن نزد بزرگترها و شنیدن سرگذشت و قصه های عبرت آموز آنان در مورد زمستان های سخت و یخبندان های طولانی، به نوعی پناه بردن به افراد باتجربه و مددجویی از آنان برای تقویت روحیه و زنده ماندن تا شروع بهار بود که دوباره زایش و زندگی آغاز شود ...

باورهای اقوام ایرانی در شب یلدا

در ایران با توجه به تنوع اقلیمی و قومی ، شب یلدا موجب پدیدآمدن خرده فرهنگ هایی شده که به برخی از ان اشاره می کنم.

در اردبیل یکی از آیین ها این بود که به چله بزرگ سوگند می دادند زمستانشان را معتدل کند.

در اصفهان در روزگاران گذشته دو شب یلدا داشتند و جشن می گرفتند. یک شب چله زری(ماده) و یک شب هم عمو چله(نر) .

در روستاهای الموت در سی آذر، مردم بر سر مزار مردگان می رفتند و شمع یا چراغ می افروختند.

بختیاری ها خوردن ماست، شیر، کنجد، و نان جو را در شب یلدا موجب ازدیاد برکت می دانستند. آنان همچنین کدو تنبل را نماد خورشید دانسته آب پز می کردند و می خوردند.بختیاری علاوه بر این نانی گرد می پختند و لای آن مهره آبی رنگی می گذاشتند و بعد از پخت نان را تکه تکه کرده بین اعضای خانواده تقسیم می کردند و مهره قسمت هرکسی شد، خوش اقبال آن سال بود. چنین رسمی در ته چین پلوی سوادکوهی ها در شب عید مرسوم بود البته بجای مهره آبی، سکه ده شاهی لای پلو می گذاشتند.

در تبریز عاشیق ها که خنیاگران محلی هستند، در شب یلدا شروع به نواختن می کنند و در حین اجرای برنامه قصه هایی که ریشه در افسانه هتی ایرانی دارد( کوراغلو - قربان و پری) نقل می کنند.

تبریزی ها پوست میوه هایی را که در شب یلدا تناول کردند، در آب روان می ریزند زیرا معتقدند، موجب برکت می شود. در روستاهای تبریز در نخستین سال ازدواج، پدر عروس قبل از غروب افتاب روز سی آذر آجیل و شیرینی برای دختر و دامادش می فرستد.

در زاهدان معمولا اقوام در خانه بزرگ خاندان، جمع می شوند. ضمن خوردن تنقلات تا پاسی از شب را به شب نشینی می گذرانند. از بازی های رایج این شب گل پوچ است.

در شهرهای خراسان جنوبی، در شب یلدا مراسمی به نام " کف زدن" بسیار معروف است.

در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را در آب می خیسانند و پس از جوشاندن در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می ریزند. جوانان در محیطی سرد، مایع یادشده رابا چوب های نازک انار آن قدر هم می زنند تا کف کند، کف اماده شده را با شیره و شکر مخلوط کرده، با مغز پسته و گردو تزیین می کنند.

در خراسان شمالی اگر برف ببارد، برف شیره درست می کنند مانند برف شکر مازندرانی ها، برای محافظت جسم از سرمای پیش رو. انان همچنین حلوا قلقلی که ترکیبی از کنجد، مغز گردو  و بادام کوبیده است که در شیره انگور می خوابانند و حلوا درست می کنند.

در خوی شب یلدا به یکدیگر پشمک هدیه می دهند که نمادی از برف است.

در شیراز مردم سفره ای چون هفت سین پهن می کنند.

در قزوین بر سفره گذاشتن و خوردن میوه های مختلف خشک و تر سرخ فام معمول است. بچه ها پس از خوردن شام دم می گیرند:

هرکی نیاره شب چره
انبارشو موش بچره

قزوینی ها هم مثل مازندرانی ها خونچه برای عروس می فرستند که شامل کله قند و هفت نوع میوه است.

مردم کرمان بر این باور بودند که قارون به شکل هیزم شکنی، با پشته ای هیزم به خانه نیکوکاران نیازمند رفته، پشته ای هیزم به آنان می دهد که تبدیل به شمش طلا می شود.
در کرمانشاه روایت داستان شیرین و فرهاد و حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار محلی نقل شب نشینی هاست.

در گیلان ازگیل شور" او کونوس" پای ثابت سفره یلداست.

در استان مرکزی یلدا سه شب برگزار می شد. چله بزرگ ... چله متوسط ... چله کوچک.

در همدان فال سوزن مرسوم است. در این شب همه دور اتاقی می نشینند و پیرزنی پیاپی شعر می خواند. پس از اتمام هر شعر، دختر بچه ای به یک پارچه نبریده سوزن می زند و میهمانان به ترتیبی که نشسته اند فال خودرا می دانند.

در ایلام، آذربایجان، کرمانشاه، لرستان و ... کودکان و نوجوانان در شب یلدا به پشت بام خانه ها می رفتند و کیسه ای از سوراخ دودکش به داخل خانه ها به وسیله طنابی اویزان می کردند و شعر محلی می خواندند و صاحبخانه از تنقلات سفره در شالشان می نهاد. در ایلام شال انداختن را "شلی ملی" می نامیدند.

در برخی روستاهای آذربایجان، خراسان و ... در شب یلدا خانواده پسری که با دختری نامزد است طی مراسمی شاد با ساز و دف، هدایایی برای دختر می فرستند.

یلدا در کشورهای دیگر

چهار هزار سال پیش در مصر جشن شب چله برگزار می کردند و دوازده روز جشن می گرفتند.

یهودیان نیز در این شب جشنی به نام ایلانوت( جشن درخت) برگزار می کردند و با روشن کردن شمع به نیایش می پرداختند.

آشوریان نیز این شب را جشن می گرفتند و به خوردن آجیل( مشکل گشا) می  پرداختند.

یلدا در افغانستان، تاجیکستان، کردستان عراق، روسیه و ... رواج دارد. یلدا در روسیه در روزگاران گذشته همچون مصریان، دوازده روز جشن پرشور برگزار می کردند و هنوز هم بین برخی دهقانان و روستاییان مرسوم است. از مراسم روس ها می توان به پخت نان به شکل جانوران، بذرپاشی تمثیلی، اویختن پشم از سقف، ترانه خوانی، رقص، فالگیری و ... اشاره کرد.

برخی از مراسم های یادشده در برخی از روستاهای شمال روسیه هنوز مرسوم است.

یلدا و همه جشن های ملی ما ریشه در عمق جان مردم این سرزمین دارد که بارش آرامش، خلاقیت و نبوغ اقوام ایرانی است. این جشن های مهم را جدی بگیریم تا جوانان و کودکان خانواده که حلقه های پیوست ما به آینده هستند، در حافظه شان ثبت کنند تا این آیین ها در گذر شتابنده دنیای مدرن و پست مدرن فراموش نشود.

منابع

-آیین های باستانی مازندران، نگارنده، شلفین۱۳۹۴

-جشن ها و آیین های ایرانی،  حسام الدین مهدوی، افکار۱۳۹۲