مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، مهدی خلیلی (باستان‌شناس و پژوهشگر): شهر ارطه میانِ قائمشهر و ساری واقع است. در سال 1390، شهر ارطه از مجموع روستاهای قادیکلا، بورخیل، ابوخیل، جوجاده، قاسم‌خیل و کفشگرکلا، تأسیس شد. جدا دانستن تاریخ ارطه از قائمشهر کنونی نادرست است زیرا این دو در یک بستر جغرافیایِ تاریخی قرار دارند. نوشتار پیش‌رو که نگاهی به پیشینة ارطه و تحوّل نام آن دارد، نشان می‌دهد که تاریخ این ناحیه از قائمشهر جدا نیست.

نخستین بار در قرن هفتم هجری قمری، محمّدبن اسفندیار کاتب، در کتاب خود به‌نام «تاریخ طبرستان» نام این منطقه را به‌صورت «ارتاه» ذکر کرده است. بنا به گفتة ابن‌اسفندیار، در سال 142 هجری قمری یعنی در زمان منصور خلیفه عباسی، «ابوالخصیب مرزوق السندی» به طبرستان لشکر کشید و حکومت محلّی اسپَهبَدان دابویی به پایان رسید.

س از ابوالخصیب، ابوخزیمه و سپس ابوالعباس طوسی از جانب منصور عباسی به‌عنوان حاکم طبرستان منصوب شدند. ابوالعباس، برای تسلّط بر امور طبرستان، چهل‌و‌پنج پاسگاه در سراسر این ناحیه تأسیس کرد و در هر پاسگاه عده‌ای نیرو گماشت. مجموع نیروها، سی‌هزار نفر با چهل‌و‌یک فرمانده بود. محل یکی از این پاسگاه‌ها «ارتاه» بود که به قول ابن‌اسفندیار، پانصد سرباز طبرستانی داشت. متون تاریخی موجود، آگاهی دربارة تحولّات تاریخی ارطه در چند سدة میانة هجری، به‌دست نمی‌دهد، لذا از چندوچون تحولّات در این مقطع زمانی بی‌اطلاعیم. امّا از دورة قاجار مجدداً نام روستای ارطه و پسوند ارطه‌ای بارها در منابع ذکر شده است.

گریگوری ولریانوویچ ملگونوف، سیّاح روسی که در سال 1277 هجری قمری (حدود 162 سال پیش)، به مازندران سفر کرده در کتاب «کرانه‌های جنوبی دریای خزر» نوشت که اهالی ارطه، هیزم شکنند و نام ارّه از اینجا ناشی می‌شود. ادّعای این گردشگر، دربارة وجه‌تسمیه ارطه عجیب است؛ زیرا نام ارطه، از ارتاه گرفته شده نه از ارّه. در لغت‌نامه دهخدا، اَرتا یا اَرتَه، «مقدّس» معنی شده است. ناصرالدین شاه قاجار از این منطقه با نام «ارطی» یاد کرده است. او در شرح سفر اوّل (1282ـ1283 هجری قمری) و دوم خود (1292 هجری قمری) به مازندران هنگام عبور از علی‌آباد (قائمشهر) به ساری، از این منطقه با نام «ارطی» یاد کرده و نوشته است که دو هزار نفر جمعیت داشته و «میرزا زکی آقای علی‌آبادی» خان این منطقه بوده است.

جمعیتِ دو هزار نفری ارطه، آن هم در حدود 147 سال قبل، قابل تأمل است. محمّدمیرزا مهندس، جغرافی‌دان و مهندس زمان ناصرالدین شاه بود. او در سال 1299 هجری قمری (حدود 140 سال پیش) مأمور ساخت قلعه‌های میانکاله شد. محمّدمیرزا مهندس در سفرنامه‌اش از این منطقه، با نام «دِه ارته» ثبت کرد.

در سال‌های اخیر، برخی پژوهشگران صرفاً بر اساس شباهت نام، مدّعی شده‌اند که «ارطه» امروزی همان «آراتا» یا «اَرَتَ»‌ی باستان است که در حدود پنج هزار سال پیش، در متون سومریانِ بین‌النهرین (عراق) بارها به‌نام آن اشاره شده است.

از الواح گلی سومری چنین استنباط می‌شود که آراتا جایی بین تمدّن هاراپا در درّة هند و سرزمین سومریان قرار داشت و دارای معادن طلا، عقیق، نقره و سنگ لاجورد بود. از طرفی وجود جنگل‌های انبوه شمال ایران و عدم راه ارتباطی با رشته‌کوه‌های البرز شمالی در حدود پنج‌هزار سال پیش، ارتباط با دیگر سرزمین‌ها را غیرممکن می‌ساخت. با این‌حال هیچ‌گونه سند تاریخی و مدرک باستان‌شناختی از این منطقه که ارتباط آن را با تمدّن سومری در حدود پنج هزار سال پیش روشن کند، در دست نیست. به اعتقاد نگارنده، آراتای سومری با منطقة مازندران و ارطه مطابقت ندارد و چنانکه دکتر یوسف مجیدزاده (سرپرست کاوش در تپه کنارصندل جیرفت)، معتقد است، آراتای باستان احتمالاً همان جیرفت امروزی است که اشیای مشابه سومری در آن فراوان به‌دست آمده است.

دین‌تپه کفشگرکلا، تپه دینِ‌سر قادیکلا، سقانفار کفشگرکلا، پیرتکیه و حمام بورخیل، از آثار تاریخی ارطه است که در کتاب «قائم‌شهر؛ باستان‌شناسی و آثار تاریخی» به‌طور مبسوط به آن پرداختم.