مازندنومه، سرویس فرهنگی و هنری: کتاب «شعر کلاسیک امروز از دیدگاه زبان‌شناسی»، جدیدترین اثر «محمدصالح ذاکری» -زبان‌شناس و پژوهشگر قائمشهری- منتشر شد.
 این اثر در 348 صفحه و در شمارگان 1250 نسخه، دبه تازگی از سوی انتشارات «سوره مهر» منتشر شده است.

   در دهه‌های اخیر، شاعران امروز معمولاً از اصطلاح «شعر کلاسیک» برای نام‌گذاری شعر‌های سنتی استفاده می‌کنند. به شعرهایی که در چارچوب قالب‌های سنتی شعر فارسی مانند: غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، دوبیتی، چارپاره و امثال آن سروده می‌شود، «کلاسیک» می‌گویند.

 این شعرها دارای وزن و قافیه هستند و رعایت تساوی طولی مصراع‌ها در آنها الزامی است.

 اصطلاح «شعر کلاسیک» معمولاً در مقابل «شعر نو» (شامل شعر نیمائی و سپید) به کار می‌رود که در آن، تساوی طولی مصراع‌ها، الزامی نیست و قافیه هم جای ثابتی ندارد.

یکی از پرسش‌هائی که بعد از ایجاد تحول بزرگ نیما در شعر فارسی مطرح شد، این بود که سرنوشت شعر کلاسیک فارسی چه می‌شود؟ آیا عمر شعر کلاسیک فارسی، دیگر به سر آمده است؟ آیا بعد از ابداع شعر نو باید با قالب‌های کهن شعر فارسی خداحافظی کرد و آنها را کنار گذاشت، یا باید فکر دیگری کرد؟

   در برابر این سئوالات مهم، سه دیدگاه مطرح شد: گروهی اساساً با هر نوع تغییر در شعر سنتی مخالف و معتقد بودند شعر کلاسیک فارسی باید کاملاً به همان شکل قدیم حفظ شود. در مقابل، گروهی دیگر بر آن بودند که قالب‌های شعر کلاسیک فارسی دیگر نمی‌توانند پاسخگوی نیازهای ما در دوران جدید باشند و باید کاملاً کنار گذاشته شوند و بالاخره گروه سوم معتقد بودند که اگرچه این قالب‌ها، ریشه و خاستگاهی کهن دارند ولی اگر تغییراتی در آنها ایجاد شود، در روزگار کنونی نیز می‌توانند همچنان کارآیی داشته باشد.

پیش از انقلاب، شاعرانی مثل سیمین بهبهانی، منوچهر نیستانی، حسین منزوی و محمدعلی بهمنی، تلاش‌هائی برای نوآوری در غزل داشته‌اند که تجربه‌های آنها، الگویی برای شاعران امروز در ایجاد تحول در شعر کلاسیک شد.

با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، به قالب‌های سنتی شعر، توجه بیشتری شد و نسل جدیدی از شاعران، به این نوع شعر روی آوردند؛ در نتیجه، شیوه‌های نوگرایی و نوآوری در این نوع شعر، گسترش بیشتری پیدا کرد.

در دهه‌های گذشته، نوآوری‌ها بیشتر در جریان‌های شعری نو (مثل شعر نیمایی و سپید) مشاهده می‌شد و در شعرهای سنتی و کلاسیک (که معمولاَ محافظه‌کارتر است)، نوآوری کمتری وجود داشت.

 اگر در گذشته در بعضی از زمینه‌ها مثل: موضوع، تصویر، ساختار، موسیقی و زبان شعر، نوآوری‌هائی محدود انجام شده بود، در آثار شاعران کلاسیک امروزی، هیچ حوزه‌ای نیست که در آن نوآوری نشده باشد. چون بیشتر این شاعران در سنین جوانی هستند، دوست دارند انواع نوآوری‌ها را در آثارشان تجربه کنند؛ از نوآوری در موضوع و ساختار گرفته تا نوآوری در تصاویر و موسیقی و زبان شعر. آنچه که در میان این نوآوری‌ها، در این کتاب، مورد نظر است، «نوآوری‌های زبانی» است. این کتاب به نوآوری‌های زبانی که در شعر کلاسیک امروز ایجاد شده، می‌پردازد.

منظور از گنجاندن قید «امروز» این است که در این کتاب، آثار جدیدترین نسل از شاعران ایران که در حال حاضر در عرصه شعر کلاسیک فارسی فعالیت می‌کنند، مورد بررسی قرار می‌گیرد. این دوره از نظر زمانی، بیشتر آثار شاعران کلاسیک‌سرای دهه هشتاد شمسی تاکنون (یعنی حدود 15 سال اخیر) را در بر می‌گیرد. این آثار، از وبگاه‌ها و وبلاگ‌ها و همچنین کانال‌های شاعران امروز در شبکه‌های اجتماعی انتخاب شده است.

چارچوب نظری این پژوهش، نظریه آشنائی‌زدائیِ «صورتگرایان روس» با بهره‌مندی از الگوی هنجارگریزی «میک شورت» (1996) است. «میک شورت»، یکی از سبک‌شناسان مطرح انگلیسی به شمار می‌آید که  این الگوی او در کتابی به نام «بررسی زبان شعر، نمایشنامه و نثر» (Exploring the Language of  Poems, Plays and Prose)، مطرح شده است.

با توجه به این مقدمات، پرسش‌های اصلی این پژوهش عبارتند از:

1- چه گونه‌هائی از نوآوری زبانی در شعر کلاسیک فارسی امروز رواج دارد؟
2- کدامیک از این گونه‌های نوآوری، ارزش ادبی دارند؟
3- کدامیک از این نوآوری‌ها، در مقایسه با شعر کلاسیک قدیم کاملاً جدید هستند؟
4- با توجه به این نوآوری‌ها، چه تحولی را می‌توان در مورد آینده شعر کلاسیک فارسی پیش‌بینی کرد؟

  برای پاسخ به این پرسش‌ها، در این پژوهش، در مجموع 661 قطعه شعر از 280 شاعر، در سطوح هفت‌گانه: واجی، واژگانی، صرفی، نحوی، معنائی، نوشتاری و گفتمانی مورد بررسی قرارگرفت که این نتایج در مورد آنها به دست آمد: در مورد گونه‌های نوآوری، نمونه‌های تحلیل‌شده نشان داد که 45 گونه نوآوری زبانی در شعر کلاسیک امروز رواج دارد. در مورد ارزش ادبی انواع نوآوری، نمونه‌های بررسی‌شده نشان داد که هنجارگریزی نوشتاری و واجی از ارزش کمتر و هنجارگریزی گفتمانی و معنایی، از بیشترین ارزش برخوردارند.

 مقایسه نوآوری‌های به کار رفته در شعر کلاسیک امروز با شعر کلاسیک قدیم، نشان می‌دهد که کاربرد هنجارگریزی‌های معنائی، نوشتاری و گفتمانی، ویژگی خاص شعر کلاسیک امروز محسوب می‌شود که در گذشته هیچ سابقه‌ای نداشته است.

در مورد تأثیر این نوآوری‌ها بر تحول سبک شعر فارسی، با توجه به گستردگی آنها می‌توان پیش‌بینی کرد که این نوآوری‌ها در آینده، باعث تثبیت سبک جدیدی در شعر کلاسیک فارسی خواهد شد.

  با توجه به این توضیحات، مهمترین ویژگی‌های کتاب «شعر کلاسیک امروز از دیدگاه زبان‌شناسی» در مقایسه با آثار مشابه عبارتند از:

1-    بیشتر پژوهش‌هائی که تاکنون در مورد نوآوری در شعر انجام شده، مربوط به شعر «نو» است؛ در حالی که در این کتاب، به شعر «کلاسیک» پرداخته‌ می‌شود.
2-    از نظر قالب، پژوهش‌های گذشته، بیشتر به «غزل» پرداخته‌اند؛ ولی این پژوهش در کنار غزل، به «قالب‌های دیگر شعری» نیز می‌پردازد.
3-    دوره زمانی پژوهش‌های پیشین، مربوط به «اشعار دهه‌های گذشته» است؛ ولی در این کتاب، «جدیدترین اشعار کلاسیک امروز» بررسی می‌شود.
4-    بیشتر پژوهش‌های پیشین، به نوآوری‌ها از نظر «موضوع، فرم یا صور خیال» پرداخته‌اند؛ در حالی که تأکید این کتاب، بر «نوآوری‌های زبانی» است.
5-    پژوهش‌های گذشته به نوآوری‌ها در «یکی از سطوح زبانی» مثلاً سطح نحوی پرداخته‌اند؛ در حالی که در این کتاب، این نوآوری‌ها در «تمام سطوح زبانی» بررسی می‌شود.
6-    مبنای بیشتر پژوهش‌های پیشین، بر اساس «دیدگاه‌های‌ سنتی» است؛ ولی این کتاب، «از دیدگاه زبان‌شناسی» به شعر کلاسیک امروز پرداخته است.
7-    و بالاخره، چارچوب نظری پژوهش‌های پیشین، «الگوی جفری لیچ» (1969) است؛ ولی این پژوهش، برای اوّلین بار «الگوی میک شورت» (1996) را به کار گرفته است که به‌روزتر از الگوی قبلی است و از کارآمدی بیشتری برخوردار است.
   
   در کنار این مزایا، مهمترین ویژگی این پژوهش، معرفی «هنجارگریزی گفتمانی» به عنوان یک نوع جدید از نوآوری در شعر است که تاکنون در ایران مطرح نشده بود.

نوآوری‌های این بخش نشان داد که اگر از سطح بررسی‌های صوری فراتر رویم و به جنبه‌های گفتمانی در شعر بپردازیم، خصوصیاتی در آنها وجود دارد که می‌تواند درک ما را از شعر عمیق‌تر و گسترده‌تر کند. به این ترتیب، جنبه‌های پنهان‌شده متن و معانی ضمنی و تلویحی آن آشکارتر می‌شود و در نتیجه، خواننده از شعر لذت بیشتری می‌برد.

این کتاب شامل مقدمه و چهار فصل است که محتوای آنها عبارتند از:

  در «مقدمه» به مسائل اوّلیه این پژوهش پرداخته می‌شود. ابتدا مسئله پژوهش و اهداف آن مطرح می‌گردد و بر اساس آن، پرسش‌های پژوهش مشخص می‌شود. در ادامه، در مورد مهمترین مفاهیم و اصطلاحات کلیدی مطرح در این پژوهش، تعریف کوتاهی ارائه می‌گردد تا مخاطب، پیشاپیش با این مفاهیم آشنا باشد.

  فصل اوّل به «پیشینه پژوهش» اختصاص دارد. در این فصل، مهمترین پژوهش‌های گذشته که به نوعی با این اثر مرتبط است، معرفی می‌شوند. این پژوهش‌ها یا به چارچوب نظری این پژوهش (یعنی نظریه آشنائی‌زدائی) ارتباط دارد یا به موضوع این پژوهش (یعنی نوآوری‌های زبانی در شعر کلاسیک امروز). بعد از معرفی این آثار، به این نکته پرداخته می‌شود که رویکرد نگارنده در این اثر، چه تفاوت‌هائی با کار پژوهشگران گذشته دارد.

  فصل دوّم این کتاب، «مبانی نظری و روش‌شناسی» نام دارد. در این فصل، به این موضوع پرداخته می‌شود که تجزیه و تحلیل داده‌ها بر اساس چه مبانی نظری و با چه شیوه‌ای انجام می‌گیرد. ابتدا مهمترین مفاهیمی که برای تجزیه و تحلیل دادهها به آنها نیاز است، تشریح می‌شود و سپس در بخش روش پژوهش، مراحل تشخیص دادهها و نحوه انتخاب و طبقه‌بندی آنها مطرح می‌شود.
 
  فصل سوّم کتاب به «تجزیه و تحلیل داده‌ها» اختصاص دارد. در این فصل، بر اساس داده‌هائی از شاعران کلاسیک‌سرا، مهمترین نوآوری‌های زبانی موجود در شعر کلاسیک امروز، شناسائی، توصیف و تبیین می‌شود.

  فصل چهارم به «نتایج و پیشنهادها»ی این پژوهش می‌پردازد. در این فصل، ابتدا یافته‌ها و دستاوردهای اصلی و در ادامه، نتایج جنبی دیگری که در کنار نتایج اصلی این پژوهش حاصل شد، ارائه می‌شود و در پایان این فصل، مهمترین موضوعات مرتبط به این موضوع که می‌تواند در پژوهش‌های آینده مورد بررسی قرار گیرد، مطرح می‌شود.

  همچنین این کتاب، پیوست‌هائی هم دارد که عبارتند از:

  پیوست اول و دوم، شامل واژه‌نامه فارسی و انگلیسی است. در این بخش، کلیه اصطلاحاتی که در فصل‌های مختلف این کتاب به کار رفته، به ترتیب الفبای فارسی و انگلیسی تنظیم شده است تا مخاطبان بتوانند به آسانی به آنها دسترسی داشته باشند.

در پیوست سوم، نام کلیه شاعرانی که آثارشان در این پژوهش، مورد استناد قرار گرفته، به همراه تعداد آثار بررسی‌شده از هر کدام، آورده شده است.

گفتنی است در میان 280 شاعری که آثارشان در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته، آثار برخی از شاعران سرشناس مازندرانی از جمله علی‌اکبر‌یاغی‌تبار و سید محمدعلی‌رضازاده نیز وجود دارد که جا دارد نوآوری‌های آنها، در پژوهشی مستقل مورد مطالعه قرار گیرد.

 این معرفی را با شعری از علی‌اکبر یاغی‌تبار به پایان می‌بریم که در این کتاب، در صدر شاعران نوآور مطرح شده است:

تو را ندیدن و از دوری‌ات خمار شدن
بد است و بدتر از آن، بی‌تو بی‌قرار شدن
 
در آستانه چل‌سالگی غم‌انگیز است
به یک وروجک گهواره‌ای دچار شدن

نگو که مزد نیآموزگاری من بود
اسیر دست تو تلمیذ نابکار شدن

چه خیری از تو به من می‌رسد مصیبت‌جان!
به غیر مضحکه خلقِ روزگار شدن

جگر به درد تو خون کردم و حلالم باد
به ضرب شست نگاه تو تار و مار شدن

گذشت عمر و  نصیبی نبردم از بر و برگ
چه داغ‌ها که به دل ماندم از بهار شدن

در این قبیله آزاده‌کش خداوندا
چه اشتباه بدی بود سر‌به‌دار شدن

مرا زمانه نکشت و تو می‌کشی اما
خوشا به خاطر تو ساکن مزار شدن