مازندنومه، کلثوم فلاحی: مسئله محیط زیست خزر، مربوط به امروز و دیروز نیست، تازگی ندارد اما عادی نشده است. خیلی نگذشته است از عکسی که ساحل 40 متر عقب نشسته خزر را نشان می‌داد و زنگ خطری که صدایش درآمده و نبض خزر به شماره افتاده است. کنوانسیون‌های بسیاری از سوی کشورهای حاشیه خزر برای حفظ و حراست از بزرگ‌ترین دریاچه جهان، به رشته تحریر درآمده اما به نظر می‌رسد اجرای آن را به زمان دیگری موکول کرده‌اند«شاید وقتی دیگر» یا«وقت گل نی».

آخرین کنوانسیون خزر مربوط به سال 2018 در اوکتائو قزاقستان است. پنج سال از آخرین کنوانسیون خزر گذشته و در این سال‌ها نه تنها اوضاع خزر بهتر نشده بلکه در شرایط وخیم‌تری قرار گرفته است. در این گزارش وضعیت خزر را از منظر استادان دانشگاه، فعالان محیط زیست و یک مسئول دولتی جویا شدیم.


امروز ارومیه، آینده خزر

دکتر عزیر عابسی اظهار کرد: در زمینه جلوگیری از ورود آلودگی به دریای خزر، نه از طرف ما و نه از جانب کشورهای دیگر اقدامات اساسی انجام نشده  و موارد آن برای ما آشکار است به ویژه آلودگی‌هایی که از سمت آذربایجان وارد دریا می‌شود.

عضو هیات علمی گروه محیط زیست دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل افزود: در قسمت جنوبی که جریانات به سمت ایران است آلودگی به ما می‌رسد که این اقدامات تاکنون مخرب بوده، انواع آلودگی‌های شدید سواحل گیلان را سبب شده و سمت ما هم کاملا آشکار است که هیچ اقدامی صورت نگرفته است. حدود کمتر از 10 میلیون نفر هم در استان‌های مجاور دریا زندگی می‌کنند که اینها عمدتا مشکل اساسی در مدیریت پسماند و پساب دارند.

وی با بیان اینکه پسماند مازندران آشکار است که چه وضعیتی دارد، گفت: بخشی از این پسماند، از رودخانه و در سیلاب از دریا سر درمی‌آورد و پساب  این جمعیت ساکن به اضافه 60 درصد جمعیت شناور آخر هفته‌ها و تابستان و سایر تعطیلات، یعنی فاضلاب چیزی حدود بیش از 10 میلیون نفر به دریا می‌ریزد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه درباره وضعیت خزر، در سمت ما بالاترین سطح کاهلی همچنان در حال انجام است و هیچ اتفاقی نیفتاده، تصریح کرد: امید است ایران و کشورهای حاشیه دریای خزر به واسطه تعهداتی که در این کنوانسیون‌ها داریم  اقدامات کنترلی انجام دهند اما در 23 سال گذشته حتی در زمینه پسماند اتفاقات مثبتی از سمت شمال ایران و استان‌های مازندران، گیلان و گلستان نیفتاده است.

عابسی درباره نوسانات آب دریای خزر، خاطرنشان کرد: بیش از 80 درصد آب دریای خزر از ولگا تامین می‌شود ورودی ولگا طی سال‌های مختلف، متغیر بوده و به طور عمومی کمتر شده است. به دلیل ساختن سدهای متعدد و بالا رفتن مصرف آب در حوزه آب‌ریز برای کشاورزی، مشابه آن چیزی که برای ارومیه اتفاق افتاده در حال رخ دادن است.

وی ادامه داد: این در کنار موارد دیگر مورد اشاره متخصصان مانند تغییر الگوی جهت بادها، بالا رفتن دما در حوزه آبریز و در سطح دریای خزر که به تبخیر بیشتر آب منتج شده، باعث شده آب دریای خزر پایین رفته، کسی رودخانه را نبسته ورودی ولگا طی سال‌های مختلف، متغیر بوده و به طور عمومی کمتر شده ، مصرف آب در حوزه آبریز افزایش یافته، تاسیساتی که ساخته شده مثل سدها که ما هم در رودخانه‌های کوچک خودمان ساختیم  مصرف آب را بالا برده است.

عضو هیات علمی گروه محیط زیست دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل بااشاره به اینکه تراز آب دریای خزر باعث مشکلات عمده‌ بسیار جدی می‌شود، گفت: به زودی بندرهای ما از کار می‌افتند، بندر امیرآباد اکنون هم آبخوری کافی برای کشتی‌ها ندارد، حدود 40 درصد میانکاله را در سمت مازندران از دست دادیم و خشک است و بقیه تالاب‌های ساحلی را هم در حال از دست دادن هستیم کاری هم به ظاهر نمی‌توان انجام داد.

نمی‌دانیم وقتی کنوانسیون‌های مختلف درباره خزر اجرایی نشده‌اند چرا آفتابه لگن را هفت دست کرده‌اند و چیزی هم نصیب خزر نشده است. کنوانسیون پشت کنوانسیون دریغ از بهبود حال بیمار.

کنوانسیون یا کاغذ پاره

سهیل اولادزاد اظها رکرد: درباره کنوانسیون اوکتائو با کشورهایی طرف حساب هستیم که در مقابل محیط زیست رفتاری همانند یا به مراتب بدتر از کشور ما دارند. این کنوانسیون به طور کلی شامل قراردادهای نظامی و امنیتی و سیاسی (به خصوص جغرافیای سیاسی) می‌شود که پر رنگ‌تر از موارد زیست محیطی بودن آن است.

این فعال محیط زیست افزود: در همین سال‌ها شاهد بودیم که جمهوری آذربایجان صنایع سنگینی را در حاشیه خزر مستقر و به شکل گسترده پساب وارد دریا کرده، روسیه در شمال هیچ کوششی برای حفاظت از زیست‌مندانی چون فوک خزری ندارد و سالانه تلفات گسترده‌ای در سواحل شمالی و شرقی داریم، ایران هم در جنوب بیشترین میزان پساب با ماهیت انسانی یعنی فاضلاب را  وارد خزر می‌کند. تمام رودخانه‌ها یا حوضه‌های آبریز خزر در شمال ایران بار آلایندگی سنگینی را  به دریاچه ای که در حال پسروی است تخلیه می‌کنند.
وی گفت: همه این شرایط در کنار نظارت بسیار کم بر روی صید و صیادی موجب شده که جمعیت گونه‌های آبزی خزر مثل ماهیان استخوانی به شدت رو به افول رود.

اولادزاد تصریح کرد: از کارشناسان خبره‌ای در تنظیم کنوانسیون اوکتائو استفاده نشده تا مواد و موارد جزیی‌تری را برای متر و معیار قراردادن در نظر گیرند، اهداف خاصی ترسیم نشده که بر اساس برنامه زمانی،  با همکاری‌های بین‌المللی به جمعیت آبزیان با طرح حفاظتی افزوده شود، یا چه میزان از بار آلودگی با این نقشه راه کاسته شود، به همین علت نمی‌توان گفت این کنوانسیون خروجی خاصی در زمینه محیط زیست داشته است.

وی ادامه داد: مرور کنوانسیون‌ها و قراردادهای بین‌المللی مثل هوا و اقلیم پاریس، کنوانسیون بازل یا موارد دیگر، نشان می‌دهد از چند پارامتر برای مشخص شدن و بررسی موارد استفاده شده است، مانند اینکه تا سال ۲۰۵۰ میزان کربن را چند میلیون تن کاهش دهیم، وظایف کشورها مشخص می‌شود و به این شکل می‌توان به صورت سالانه بررسی کرد که آیا تغییری در راستای رسیدن به اهداف کنوانسیون داشته‌ایم یا خیر.

این فعال محیط زیست خاطرنشان کرد: هدف والاتر کنوانسیون اوکتائو برداشت هرچه بیشتر از خزر با شعار توسعه پایدار و استانداردهای محیط زیستی است، در مواد مختلف این کنوانسیون می‌خوانیم با رعایت استانداردهای محیط زیستی لوله‌گذاری بستر دریا و برداشت از ماهیان دریا آزاد است، در واقع این کشورها روند فعلی توسعه خود را در دریا به نوعی بدون ایراد می‌پندارند.

اولادزاد گفت: پیش از کنوانسیون اوکتائو، کنوانسیون محیط زیستی تهران را در سال ۲۰۰۳ داشتیم که به مراتب دقیق‌تر در این زمینه مثل مورد ولگا یا آلایندگی کشورها صحبت شده بود، اما در هیچ یک از کشورها، اثری از آن ندیدیم، در حالت کلی باید این را در نظر بگیر همه کشورها به جز برخی استثنا به فکر منافع ملی خود هستند و در مورد این دست قراردادهای بین‌المللی و کنوانسیون‌ها که الزام خاصی به اجرا ندارند کم کار بوده و یا بی توجهی می‌کنند.

وی خاطرنشان کرد:  به عنوان نمونه  رفتاری که رئیس جمهور سابق امریکا درباره قرارداد پاریس انجام داد می‌توان اشاره کرد. به همین علت چندان نمی‌توان امیدوار به این کنوانسیون‌ها بود. محیط زیست همواره مسئله درجه چندم اما پوپولیستی حکومت‌ها محسوب می‌شود، به این معنا که دولتمردان با گناوندن مسئله محیط زیست در قراردادها به نوعی سبزشویی انجام می‌دهند.

همه کنوانسیون‌های خزر، نیازمند تصویب در مجالس کشورهای حاشیه دریای خزر هستند و کنوانسیون‌ها را یکی در میان، مجلس این کشورها هنوز تصویب نکرده‌اند. اغلب این کنوانسیون‌ها بلاتکلیف هستند و به مرحله اجرایی کامل نرسیده‌اند، به قول معروف ول‌معطلیم.

همه کنوانسیون‌های خزر

دکتر کامران نصیراحمدی با اشاره به اینکه دریای خزر از نظر تنوع زیستی گیاهی و جانوری از اهمیت بالایی برخوردار است این اهمیت بدلیل وجود جانورانی بی همتا نظیر ماهیان خاویاری و فوک می باشد و در حیات گیاهی هم چون این حیات بسترساز زنجیره غذایی است برای ما اهمیت دارد.

وی با بیان اینکه بعد از فروپاشی شوروی سابق، تهدیدات دریای خزر به سمت بهره‌برداری‌های بی ضابطه نفتی رفت، افزود: کاهش منابع، تخریب زیست‌گاه‌ها و ورود گونه‌های غیر بومی مانند شانه‌دار دریایی از دیگر تهدیدات خزر است.

رئیس محیط زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران گفت: در گذشته نبود یک توافق مشترک جهت رویکرد پایشی خزر باعث شد تا کشورها در این زمینه احساس نیاز کنند تا بتوانند شرایط اکولوژیک محیط دریایی ساحلی را پایش کنند

این مسئول ادامه داد: سال 77 با ابتکاری که از سوی سازمان محیط زیست ایران با اجرایی شدن برنامه محیط زیست خزر شکل گرفت،  اقدامات منفک هر کشور در این برنامه برای محیط زیست خزر مشخص و در طی زمان بندی خاص حرکتی رو به جلو برای مدیریت تهدیدات اکولوژیکی دریای خزر محسوب می‌شد.

نصیراحمدی  با بیان اینکه کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر به عنوان یک چهارچوب حقوقی با پروتکل های مشخص شکل گرفت و چون ایران پیشنهاد دهنده تشکیل آن بود کنوانسیون تهران نام گرفت، این مسئول خاطرنشان کرد: این کنوانسیون 90 روز پس از امضا می بایست به تصویب مجالس کشورهای حوزه دریای خزر می‌رسید تا لازم الاجرا شود.

وی با اشاره به اینکه 21 مرداد 85 پس از تصویب کنوانسیون که به صورت کلی لازم‌الاجرا شد چهار پروتکل داشت که اهداف کلی کنوانسیون را ترسیم می‌کرد، ادامه داد: جلوگیری، کاهش و کنترل آلاینده‌ها، مدیریت گونه‌های مهاجم، مدیریت شرایط اضطراری، حفاظت از منابع زنده دریایی، بحث مناطق ساحلی و نواسانات به واسطه بسته بودن این دریا از اهداف کنونسیون بود. با این هدف‌های کلی که بازوهای اجرایی پروتکل بودند در حقیقت تضمین اجرایی به خود گرفت و از سال 95 لازم‌الاجرا شد.

رئیس محیط زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران با بیان اینکه یکی ازاهداف این کنوانسیون، در ذیل  پروتکل مقابله با سوانح  آلودگی نفتی جهت  بالا بردن همکاری منطقه‌ای در مدیریت سوانح دریایی دریای خزر بود که در مجالس کشورها تصویب شد و در حال اجرا است،  حفاظت از منابع و فعالیت خشکی از دیگر پروتکل‌های این کنوانسیون است با این هدف که آلودگی‌ها خشکی زاد، پیش از ورود به دریا در همان خشکی، مدیریت شده و وارد دریا نشوند، این پروتکل که به پروتکل مسکو معروف است در تنها کشوری که هنوز به تصویب نرسیده همان کشور روسیه است.

این مسئول افزود: حفاظت از تنوع زیستی خزر به پروتکل عشق‌آباد معروف شد، این پروتکل برای ما  اهمیت بسیاری دارد چرا که بسیاری از کاهش و از دست دادن تنوع زیستی، به دلیل نداشتن رویه مشترک در امر حفاظت از تنوع زیستی است. این پروتکل می‌تواند در حفاظت از فوک خزری، ماهیان خزری و کریدورهای مهاجرتی زیست مندان دریا کمک موثری کند اگرچه این پروتکل توسط کشورهای ایران، ترکمنستان و قزاقستان پذیرفته شده اما در آذربایجان و روسیه هنوز به تصویب نرسیده است.

نصیراحمدی با اشاره به اینکه پروتکل ارزیابی فرامرزی دریای خزر از این جهت دارای اهمیت است که بسیاری از پروژه‌های بزرگی که در حاشیه دریای خزر انجام می‌شود دارای تبعات فرامزی و منطقه‌ای است، گفت: با توجه به جریانات دریایی که به شکل غرب به شرق شاهد هستیم روسیه، قزاقستان و به ویژه آذربایجان، هر فعالیت نفتی که داشته باشند آلودگی آن به سمت ایران گسیل می‌شود، به همین دلیل پیشنهاد شد مقیاس ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه‌ها، در کشورهای همسایه خزر هم لحاظ شود، این پروتکل در همه کشورهای خزر به جز ایران، به تصویب مجلس رسیده است. این در حالی است که بسیاری از پروژه‌هایی که در شمال دریای خزر به بهره‌برداری رسیده، مشمول ارزیابی فرامرزی نشده است.

رییس محیط زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران تصریح کرد: پایش و تبادل اطلاعات پروتکل دیگری در حوزه کنوانسیون تهران است که قرار بود آماده‌سازی شود، کشورهای حوزه خزر در نظر داشتند بانک اطلاعاتی از پروژه‌ها و مخاطرات آن تهیه کرده و با همدیگر به اشتراک بگذارند، البته با شناختی که از این کشورها وجود دارد شاید اجرایی شدن این پروتکل حتی در حد کاغذ هم کمی سخت باشد.

این مسئول با اشاره به اینکه دبیرخانه این کنوانسیون در ژنو است، قرار بود بعد از یک سال کاری، دبیرخانه بر اساس حروف الفبا، بین کشورها جابه‌جا شود. به دلیل عدم پذیرش توافق اولیه توسط آذربایجان و قزاقستان این مسئله هنوز اجرایی نشده است، ایشان ادامه دادند: در جلسه‌ای که 30-31 شهریور در ژنو در سطح وزرای محیط زیست کشورهای حاشیه دریای خزر و نمایندگان قانونی وزارت امور خارجه تشکیل خواهد شد قرار است درباره این دبیرخانه بحث و تبادل نظر شود. امیدواریم توافقات خوبی در حوزه انتقال دبیرخانه رقم بخورد ،شاید انتقال دبیرخانه، نخستین گام در راستای مدیریت اصولی تهدیدات خزر باشد.