غار اسپهبد خورشيد واقع در شهرستان سوادكوه كه ‌مورخان و محققان اين اثر زيبايي طبيعي را با نام دژ افسانه‌اي مي‌شناسند يكي از شاهكارهاي طبيعي خلقت پروردگار است كه مي‌توان اوج خلقت و آفرينش خداوند را در آن ديد.

اين غار به عنوان بلندترين طاق طبيعي جهان، علاوه بر زيبايي‌‌هاي طبيعي از جاذبه‌هاي تاريخي شهرستان سوادكوه نيز به شمار مي‌رود.

غار اسپهبد خورشيد از نظر موقعيت مكاني در ارتفاعات حاشيه شرقي جاده سراسري سوادكوه و تنگه دوآب قرار دارد ‌و در سال 1335 توسط غارشناسان كشف شد.

به گزارش farsnews آثار باستاني مكشوفه دراين محل بيانگر اين امر است كه اينجا احتمالا از مراكز مهم دفاعي و پناهگاه اسپهبدان مازندران بوده است.

داخل غار به صورت تالار ساده و تقريبا دايره شكلي است كه 75/19 متر طول و 25/14 متر عرض داشته و فاصله بين كف و سقف آن به 15 متر بالغ مي‌‌شود و از جمله طاق‌هاي مشهور جهان است.
جالب‌ترين قسمت غار اسپهبد خورشيد بنا و جانب چپ آن است كه تقريبا سالم بوده و با دقت در آنها مي‌توان به وضعيت معماري اين دژ قديمي دست يافت.

ولي آنچه بيشتر اين غار را در نظر همگان مورد توجه قرار داده است سرگذشت پرفراز و نشيب كساني است كه در دوران گذشته چند زماني در اين غار پناه داشته‌اند.

در تاريخ آمده است بعد از سال 142 هجري شمسي وقتي عرب‌ها براي فتح مازندران وارد آن شدند به پاي اين غار رسيدند.

اسپهبد خورشيد فرمانرواي مازندران در جبهه‌اي ديگر خارج از اين غار در ديلمستان با عرب‌ها مشغول نبرد بود.

عرب‌هايي كه در پايين غار اردو زده بودند به هيچ وجه قادر نبودند وارد اين غار شوند، به مدت سه ماه در پايين غار بودند و به فكر چاره براي نفوذ به اين غار بودند، بانو ني‌كلا‌، همسر اسپهبد خورشيد در نبود همسرش فرمانرواي اين دژ بود.

سپاه عرب به سرچشمه آب كه در بالادست غار قرار داشت رفتند، به گفته اهالي در آب زهر ريختند اما به گفته تاريخ آب را آلوده به ميكروب طاعون كردند، با آلوده شدن آب حدود 400 نفر از ساكنان غار به بيماري طاعون دچار شدند و كسي جرات خاكسپاري آن‌ها را نداشت.

 
بانو ني كلا كه مردگان را به خاك مي‌سپرد خود به طاعون دچار شد.

ني‌كلا كه خود را هلاك شده مي‌ديد و دختران خود را اسير شده هنگامي كه ماه در شب 14 به بالا برآمد به بالاي برج آتشكده رفت و با تمام توانش اسپهبد را سه بار صدا زد.

از اين غار در متون تاريخي چون تاريخ طبرستان به نام طاق عايشه گرگيلي دژ نام برده شده است.

بعدها در دوره اسلامي زني به نام عايشه در اين دژ متحصن شده بود و جمعي از دزدان و راهزنان را به دور خود جمع كرده بود و كركيل (غارت) مي‌كردند از اين جهت آن را عايشه كركيل دژ گفته‌اند.

چنان كه در نزديكي اين غار بقاياي قلعه‌اي قرار دارد كه به قلعه باجيگران معروف است.

اكنون پس از سال‌ها گذشت زمان و سپري شدن سرگذشت تاريخي بي‌شمار بر غار اسپهبد خورشيد اين غار استوار در دامنه كوه به نظاره ‌ايستاده است و تاريخي كه بر او گذشته را مرور مي‌كند.

ولي آنچه بيشتر از همه دل هر انسان طالب زيبايي را به رنج مي‌آورد خطر نابودي اين اثر باارزش طبيعي به‌ ‌دست دخالت‌ها و كارهاي انسان‌ها طي سال‌هاست‌.

 از جمله مواردي كه منجر به آن شده تا اين دژ مستحكم در مقابل قهر انساني كمر خم كند استقرار بخش‌هايي از كارخانه شن و ماسه در فاصله بسيار كمي از غار اسپهبد خورشيد است كه منجر به تخريب و ريزش ديواره‌ها و سقف اين غار تاريخي دو هزار ساله شده است. برگزاري دوره هاي نظامي و آموزشي در منطقه دوآب مازندران و وجود ميدان تير در فاصله چهار كيلومتري غار تاريخي اسپهبد، اين غار تاريخي را در معرض تهديد جدي قرار داده است.

اين در حالي است كه كارخانه شن و ماسه خطير كوه نيز كه هر روزه اقدام به بارگيري مقادير متنابهي شن و ماسه از معادن وجود در حاشيه غار اسپهبد مي‌كند، خطر رانش زمين را اين منطقه را شدت داده است.

‌به دليل آهكي بودن غار اسپهبد امكان ريزش ديواره‌ها و طاق اين غار بسيار فراوان است و انجام هرگونه عمليات تيراندازي در فاصله بسيار اندكي از غار به ايجاد آلودگي‌ها و ارتعاشات صوتي در اين محوطه و ريزش ديواره‌هاي آهكي غار منجر شده است.

هر چند در سال‌هاي گذشته سخناني پيرامون رايزني براي تغيير مكان اين پايگاه آموزشي دوآب از اطراف اين غار شد، مي‌طلبد تا مسئولان استاني دست اندركار حفظ آثار باستاني، نسبت به صيانت از اين اثر طبيعي باارزش جهاني همتي والا را به كار ببندند.