جاي بسي خوشبختي است كه اتحاديه بين المللي حفاظت، كمترين ميزان قاچاق ماهي خاوياري را در ايران و بيشترين را در روسيه مي دان فروش انبوه ماهيان خاوياري در يكي از بازارهاي محلي تركمنستان كه نشان از صيد بدون محدوديت اين گونه در آب هاي اين كشور دارد، بازارهاي داخلي و محلي را از دايره اجراي قوانين خود خارج كرده و ضرر و زيان هاي حاصل از تجارت هاي داخلي را ناديده مي شمارد. گلوله هايي ريز و سياهرنگ، كمي چندش آور، تخم هاي ماهي بيچاره اي كه از شكمش بيرون كشيده شده، درمجموع به اندازه يك قاشق غذاخوري كه با دورچيني از سبزي ها و ترشي ها و مخلفات، با تشريفاتي ويژه در ظروفي ويژه تر روي ميز خودنمايي مي كند. اين يك پرس خاويار است. خاوياري كه به اصطلاح، خارجي ها حاضرند براي يك پوند (۴۵۴ گرم( آن 900 دلار (۷ ميليون و 920 هزار ريال( بپردازند. غذاي لذيذ و بيشتر تشريفاتي كه هر روز گران تر و درنتيجه لذيذتر مي شود، چرا كه جمعيت تاس ماهي هاي حامل خاويار به دليل بهره برداري هاي بي رويه و بي مبالاتي هاي كشورهايي كه در حوزه آبهاي دربرگيرنده اين ماهي ها هستند هر روز كمتر و كمتر مي شود. به خصوص ماهي هاي خاوياري درياي خزر كه يكي از مرغوب ترين انواع خاويار را توليد مي كنند. تعدد كشورهاي حاشيه درياي خزر، نرخ وسوسه انگيز خاويار در جهان، آلودگي هاي ناشي از نفت، مصرف سموم كلره و PCB به خصوص D.D.T و ورود آنها به آبهاي درياي خزر همه و همه هر روز وضعيت اين گونه را وخيم تر مي كند تا آنجا كه از سال 1970 نرخ جمعيت ماهي خاوياري درياي خزر 90 درصد كاهش داشته است. يكي از كارشناسان بخش كنترل كيفي ماهيان خاوياري، يكي از مهمترين علل كاهش جمعيت اين گونه را، قاچاق شديد آن حتي دربين خود كشورهاي حاشيه خزر مي داند. او مي گويد: در زمان اتحاد جماهير شوروي وضع خيلي بهتر بود چرا كه برخورد با گروه هاي جنايتكار كه جمعيت ماهيان خاوياري را تهديد مي كردند به طور جدي و قانوني انجام مي گرفت. فريدون آذري رئيس قسمت كنترل كيفي خاويار در ايستگاه خاويار بندرانزلي مهمترين عامل را، آلودگي نفتي و مهمترين منبع آلودگي نفتي اين حوزه را صنايع نفتي آذربايجان مي داند. به دنبال كاهش شديد جمعيت ماهي خاوياري در سال 1998، اتحاديه بين المللي تجارت گونه هاي در معرض خطر تجارت اين گونه را محدود كرد و با وضع قوانيني، تجارت خاويار براي كشورهاي صادركننده آن را تنها منوط به رعايت اين قوانين دانست. اين طور كه كارشناسان داخلي ادعا مي كنند، ايران يكي از كشورهاي متعهدي بود كه با رعايت قوانين تنظيم شده از سوي آژانس بين المللي كنترل معامله گونه هاي در معرض خطر انقراضCITES((بعد از حدود سه سال تنها كشور مجاز به بهره برداري از ماهيان خاوياري درياي خزر شناخته شد. دكتر اسماعيل كهرم در اين باره مي گويد: صيادان ماهيان خاوياري در ايران تحت آموزش قرار مي گيرند. او كه در يكي از سفرهاي دريايي صيد ماهيان خاوياري ماهيگيران را همراهي مي كرده، مي گويد: صيادان، ماهي را بالا مي آوردند، نگاهي به طولش مي كردند و بعضي ها را با اين حال كه نسبتا بزرگ هم بودند، دوباره به دريا بازمي گرداندند! از آنها سوال كردم كه چرا ماهي را رها كردي؟ صياد گفت: ماهي طولش از يك متر كمتر بود به ما گفته اند ماهي هاي زير يك متر را دوباره به آب بازگردانيم و اين جاي خوشحالي دارد. اما ظاهرا توافقنامه اي كه در سال 2001 توسط كشورهاي حوزه خزر براي حمايت و حفظ ماهي خاوياري به تصويب رسيده بود، تاريخ مصرفش گذشته و از قرار معلوم نتايج تحقيقات و بررسي هاي كارشناسي CITES جالب تر از اين حرف هاست. اين اتحاديه، تجارت خاويار را تا زماني كه اين كشورها به يك توافقنامه واحد براي حفاظت از ماهيان خاوياري برسند ممنوع اعلام كرد. جيم آرمسترانگ، مسوول آژانس حفاظت از گونه هاي در معرض خطر انقراض كشورهاي اصلي توليدكننده خاويار كه در حاشيه درياي خزر واقع شده اند را در كنترل قاچاق خاويار دچار اشكالات جدي مي داند. وي با بيان اين مطلب اعلام كرد: كشورهاي موردنظر، از توافقنامه امضا شده در سال 2001 پيروي نمي كنند به همين دليل اتحاديه از ژانويه سال جاري اجازه نامه جديدي را درمورد برداشت ماهيان خاوياري تاييد نكرده است. تجارت بين المللي گونه هاي مختلف ماهي خاويار از سال 1998 به دنبال افزايش وحشتناك صيد قاچاق اين ماهي تحت نظارت سازمان ملل قرار گرفت. اين مرجع اعلام كرده، سال گذشته كشورهاي ايران، روسيه، قزاقستان و آذربايجان 150 تن انواع مختلف خاويار را از درياي خزر استخراج و صادر كرده اند. اما سهم ايران از اين برداشت چقدر بوده؟ محمد قاسمي، مديركل شيلات مازندران در حاشيه خبر رهاسازي 95 ميليون بچه ماهي خاوياري و استخواني در درياي خزر مي گويد: سال گذشته براساس سهميه بندي صيد در استان هاي شمالي با احتساب خاويار استحصال شده، بيش از 188 تن ماهي خاوياري از خزر صيد شده است. اما اگر قرار باشد كسي خود را ملزم به رعايت قوانين جهاني بداند، فعلا نبايد هيچگونه بهره برداري از ماهيان خاوياري آب هاي خزر توسط كشورهاي سهيم انجام پذيرد. البته لازم به ذكر است اين محدوديت تنها خزر را دربر نمي گيرد. مناطقي نظير درياي سياه، رود آمور در چين و روسيه، چهار درياچه بزرگ كانادا و چند منطقه ديگر هم مشمول اين قوانين مي شوند. آرمسترانگ مي گويد: توافقنامه اي كه در سال 2001 به امضا رسيد، امسال دردسرآفرين شده است و بايد مورد بازنگري قرار گيرد. وي تاكيد مي كند كه اين محدوديت ها تجارت ماهي هاي پرورشي خاوياري را تحت الشعاع قرار نخواهد داد. جالب اينجاست كه در اين توافقنامه به بازارهاي محلي كه در روسيه، يكي از قطب هاي غيرقانوني خريد و فروش ماهي خاوياري است به طور كلي درنظر گرفته نشده و جاي بسي خوشبختي است كه اتحاديه بين المللي حفاظت، كمترين ميزان قاچاق ماهي خاوياري را در ايران و بيشترين را در روسيه مي داند. اين اتحاديه اعلام كرده: هيچ صادركننده اي بدون مجوز رسمي از اتحاديه بين المللي حفاظت، مجاز به حمل و نقل خاويار نخواهد بود. درمجموع 5 گونه از خانواده تاس ماهيان كه به ماهيان خاوياري شهرت دارند در ايران زندگي مي كنند كه دربرگيرنده ماهي هاي خاوياري درياي خزر و بي ترديد داراي بيشترين شهرت بين المللي هستند. خاويار بلوگايا اسيوترا (به ويژه نوع طلايي آن( آوازه و بهايي شايد بي همتا دربين خوراك شناسان دنيا احراز كرده است. اكنون تقريبا باوركردني نيست كه زماني فراواني اين ماهيان در درياي خزر و درياي سياه چنان بوده كه خاويار يكي از خوراك هاي معمولي مردم و فقرا به شمار مي رفت! تاس ماهيان موجوداتي ابتدايي با قدمت بسيار هستند و منشاء آنها به دوران پالئوزوئيك برمي گردد. اسكلت تاس ماهيان بيشتر غضروفي است ولي چند رديف صفحه استخواني هم در طول بدن آنها وجود دارد. اين ماهي ها دندان ندارند و پوزه آنها از دهان جلو مي زند؛ تحولي ناشي از اينكه از موجودات كف دريا تغذيه مي كنند، يعني بنتوفاژ (benthophage( هستند. اندازه تاس ماهيان (غير از بلوگا( معمولا 1 تا 2 متر و وزن آنها 12 تا 25 كيلوگرم است. بلوگا يا فيل ماهي موجودي غول پيكر و بزرگترين ماهي ايران است. اما كمتر كسي متوجه است كه بلوگا بزرگترين ماهي آب شيرين جهان نيز هست و وزن آن (در گذشته( به 1500 كيلوگرم و طولش بين 5 تا 8 متر هم گزارش مي شد. پنج گونه تاس ماهي موجود در آبهاي ايران كه همگي در طبقه بندي IUCN در معرض خطر انقراضند: تاس ماهي روس، چالباش، اسيوتراAcipenser gueldenstaetii شيبAcipenser nudiventris تاس ماهي ايران، قره برونAcipenser persicus ازون برون، تيرج، دراكولAcipenser stellatus بلو گا، فيل ماهيHuso huso