يکی از آئين های سالانه ايرانيان چهارشنبه سوری يا به عبارتی ديگر چارشنبه سوری است. ايرانيان آخرين سه شنبه سال خورشيدی را با بر افروختن آتش و پريدن از روی آن به استقبال نوروز می روند.

مردم در اين روز برای دفع شر و بلا و برآورده شدن آرزوهايشان مراسمی را برگزار می کنند که ريشه اش به قرن ها پيش باز می گردد.

 قاشق زنی، آجيل مشکل گشا، پريدن از روی آتش، فالگوش ايستادن و... از مراسم اصلی شب چهارشنبه سوری است.

 ظاهرا مراسم چهارشنبه سوری برگرفته از آئين های کهن ايرانيان است که همچنان در ميان آنها و با اشکال ديگر در ميان باقی بازماندگان اقوام آريائی رواج دارد.

 دکتر کورش نيکنام موبد زرتشتی و پژوهشگر در آداب و سنن ايران باستان، عقيده دارد که چهارشنبه سوری هيچ ارتباطی با ايران باستان و زرتشتيان ندارد و شکل گيری اين مراسم را پس از حمله اعراب به ايران می داند.

 وی در اين باره می گويد: ما زرتشتيان در کوچه ها آتش روشن نمی کنيم و پريدن از روی آتش را زشت می دانيم.

 در گاه شماری ايران باستان و زرتشتيان اصلأ هفته وجود ندارد ، ما در ايران باستان هفت روز هفته نداشتيم. شنبه و يکشنبه و... بعد از تسلط اعراب به فرهنگ ايران وارد شد. بنابراين اينکه ما شب چهارشنبه ای را جشن بگيريم، چون چهارشنبه در فرهنگ عرب روز نحس هفته بوده، خودش گويای اين هست که چهارشنبه سوری بعد از اسلام در ايران مرسوم شد.

در گاه‌شماری زرتشتی یک سال شامل ۳۶۵ روز یا ۱۲ ماه است که هر کدام دقیقاً ۳۰ روز بوده و ۵ روز انتهایی سال جدا از ماه‌ها به‌حساب می‌آمده و «پنجه» نامیده ‌می‌شود که البته در هر ۴ سال یک بار ۶ روز می‌شود.

در این گاه‌شمار روزی به عنوان چهارشنبه و به طورکلی ۷ روز هفته وجود ندارد بلکه ۳۰ روز ماه و ۵ روز انتهای سال هرکدام با نام خاصی نام‌گذاری می‌شود.

 ایرانیان قبل حمله تازیان این ۵ روز آخر سال را با روشن کردن آتش جشن می‌گرفتند و بر این اعتقاد بودند که در این ۵ روز ارواح درگذشتگان به زمین سفر می‌کنند و با همراه خانواده‌هایشان و برای آنها برکت، دوستی و پاکی در سال آینده طلب خواهندکرد ، ولی بعد از حمله تازیان به دلیل مخالفت‌های آن روزگار در برپایی این مراسم ایرانیان روز چهارشنبه را که نزد اعراب نحس بوده را انتخاب کردند و آتش افروزی در این روز را با نحسی آن روز توجیه کردند .

 ريشه اصلى اين مراسم را نمی توان به صراحت به دوران خاصى از تاريخ ايران باستان اطلاق کرد اما به نظر می رسد که مراسم آتش بازى و برخى سنت هاى چهارشنبه سورى در دوران کهن و به خصوص در زمان اديان مختلف به نوعى با آرا و عقايد آن اديان درآميخت.

 آرياييان تمايل داشتند در طول سال شبى را با آتش بازى و شادمانى سپرى کنند به همين دليل به شيوه هاى مختلف می کوشيدند تا از اديان و باورهاى رايج زمان خود نيز حکم تاييدى براى بقاى اين مراسم اخذ کنند.

در دورانی اين مراسم با باورهاى ميترايى و اعتقاد عمومى به آتش به عنوان رکنى از اساس خلقت جهان در آميخت و در دورانى ديگرنيز اعتقادات دين زرتشت در احترام به آتش را دستمايه بقاى خود کرد.

با ورود اسلام به ايران سنت ديرين چهارشنبه سورى و به خصوص آيين آتش بازى در اين شب، هر چند به صراحت مورد مخالفت علما و فقها قرار نگرفت، تاييد نيز نشد.

 اسلام با ورود خود به ايران در مقابل آداب، سنن و فرهنگ رايج ايرانيان سه شيوه را در پيش گرفت . دين اسلام با برخى از آيين ها که توام با شرک و خرافه بود مبارزه و برخى ديگر از مراسم و سنت هاى ايرانيان را با اندکى تغيير قبول و بسيارى از آيين ها را نيز بدون دخل و تصرف امضا کرد.

مرحوم على اکبر دهخدا در لغت نامه جامع خود درباره اين روز اين گونه آورده است : آخرين چهارشنبه اسفند ماه هر سال شمسى است که ايرانيان در شب آن چهارشنبه جشن چارشنبه سورى می گيرند و آداب و رسوم خاصى را در آن شب برگزار می کنند.

جشن چارشنبه سورى که از جشن هاى ملى و باستانى ايرانيان است و هنوز در بسيارى ازشهرها و روستاهاى ايران شب اين روز را به طرزى خاص جشن می گیرند.

دهخدا افزوده است : اشتقاق ترکيب چهارشنبه سورى يعنى چهارشنبه عيش ونوش که می رساند اين شب براى جشن و سرور بنياد گذاشته شده است .

 آيين اين شب دو قسم است است که حتى بعضى از آن ها را در ملل ديگر نژاد آريا می توان يافت ، مانند مردم مناطق قفقاز که هم اکنون نيز به اين مراسم می پردازند و بخش ديگر آن نيز مخصوص مناطق عمده ايران از جمله تهران است .

 آتش افروزى و افروختن آتش هر چند قديمی ترين بخش آيين چارشنبه سورى بوده ، تنها يکى از مراسم اين شب در نزد ايرانيان است.

مرحوم دکتر محمد مقدم -استاد زبان شناسى دانشگاه تهران- اعتقاد داشت : خاستگاه چهارشنبه سورى مانند بسيارى از مشکلات تاريخى ايران باستان پوشيده است اما اجمالا می توان خاستگاه آن را مربوط به ستاره شناسى دانست .

وى می گويد : شب چهارشنبه سورى جشنى است که مانند بيشتر جشن هاى ايرانى به ستاره شناسى ، به اين دليل که ستاره شناسى مبدا همه حساب هاى علمى و تقويمى است بستگى دارد.

در برخى از منابع تاريخى آمده است : در۱۷۲۵ سال پيش از ميلاد، زرتشت بزرگترين حساب گاه شمارى جهان را نموده و کبيسه اى پديد آورده و تاريخ هاى کهن را درست و منظم کرده است وبراى همين ايرانيان جشنى را به بزرگداشت آن برگزار می کردند.

 در شاهنامه فردوسی اشاره‌هایی درباره بزم چهارشنبه‌ای در نزدیکی نوروز وجود دارد که نشان دهنده کهن بودن این جشن است.

مراسم سنتی مربوط به این جشن ملی، از دیرباز در فرهنگ سنتی مردمان ایران زنده نگاه داشته شده‌است. در برخى منابع واژه ى سورى در زبان پهلوى از کلمه سوريک (SURIK) مشتق شده و(IK) آخر آن نيز پسوند نسبت است .

واژه سور (SUR) به معنى سرخ است و در زبان فارسى گل سورى به معنى گل سرخ ، از همين ريشه است .

چهارشنبه سورى را نيز از آن جهت سورى گفته اند که در آن ،آتش سرخ افروخته می شد و برپا داشتن آتش در اين روز به مفهوم گرم کردن جهان و زدودن سرما، پژمردگى، بدى و نحوست از تن و جان بود در برخى نوشته هاى اسلامى نيز روايتى در خصوص اين آيين ذکر شده که به نظر مى رسد بخش هايى از آن با واقعيت منافات داشته باشد.

 واژه «چهارشنبه‌سوری» از دو واژه چهارشنبه که نام یکی از روزهای هفته ‌است و سوری که به معنی سرخ است ساخته شده‌است.

آتش بزرگی تا صبح زود و برآمدن خورشید روشن نگه داشته می‌شود که به بیان دیگر شما خواهان آن هستید که آتش تمام رنگ پریدیگی و زردی، بیماری و مشکلات شما را بگیرد و به جای آن سرخی و گرمی و نیرو به شما بدهد.

 چهارشنبه‌سوری جشنی نیست که وابسته به دین افراد باشد و در میان پارسیان یهودی و مسلمان‏، ارمنی‏ها، ترک‏ها، کردها و زرتشتی‏ها رواج دارد.

در حقیقت این جشن و نقش بارز آتش در آن به علت احترام گذاشتن به دین زرتشتی است. رقص با آتش امروزه در شهرهای سراسر جهان که جمعیت ایرانیان در آن‌ها زیاد است، آتش‌بازی و انفجار ترقه‌ها و فشفشه‌ها نیز متداول است.

در سال‌های اخیر، رسانه‌های ایران توجه بیشتری به خطرات احتمالی ناشی از این مواد نشان می‌دهند.

البته مراسمی که امروزه برپا می‌شود به طوری کلی متفاوت با آن روزگار است چون از نظر زرتشتیان آتش نماد مقدسی است و پریدن از روی آن به نوعی بی‌احترامی به آن نماد تلقی می‌شود.

 جشن آتش در واقع پیش درآمد جشن نوروز است که نوید دهنده رسیدن بهار و تازه شدن طبیعت است.

برخی معتقدند مختار ثقفی برای خونخواهی از عاملین واقعه کربلا، در شهر کوفه که بیشتر آنان ایرانی بوده‌اند از این فرصت سود برد و در زمان همین جشن که مصادف با چهارشنبه بود بسیاری از آنان را قصاص کرد.

 از جمله اينکه گفته شده که مختار بن عبيده ابى ثقفى پس از آنکه به خونخواهى امام حسين قيام کرد مورد احترام ايرانيان قرار گرفت .

ايرانيان با روشن کردن آتش بر روى پشت بام ها ، حمايت خود را از مختار اعلام مى کردند و متاسفانه برخى نيز گفته اند که پس از قيام و خونخواهى ، مختار از روى آتش می پريد و صلوات می فرستاد. شکى نيست که مختار به دليل قيام عليه دستگاه اموى مورد توجه ايرانيان قرار گرفته بود و بسيارى از سربازان او ايرانى بودند و شايد به همين دليل ايرانيانى که براى او می جنگيدند در اردوگاه خود مراسم آتش بازى انجام مى دادند اما نکته حائزاهميت در اين است که هيچ ارتباط منطقى را نمی توان بين آتش بازى در شب چهارشنبه سورى و حمايت ايرانيان از مختار ثقفى يافت .

 آيت الله دکتر سيد على لواسانى ضمن تاييد اين مطلب تصريح می کند : اين اطلاعات و روايات که منسوب به مختارثقفى است ، درست نيست و هيچ مدرک مستندى نيز در اين باره وجود ندارد.

مدرس و مدير حوزه علميه حضرت زينب (س ) در اين باره می گويد : نقل اين موضوع و اساسا برگزارى آيين چهارشنبه سورى در اسلام فاقد مدرک شرعى است و از نظر شرع مقدس اسلام نيز ذکر آن صحيح نيست .

آيت الله لواسانى که نماينده بيشتر مراجع عظام در تهران است ، اعتقاد دارد : سکوت اسلام درخصوص مراسم آتش بازى در چهارشنبه سورى به دليل اصرار مردم در برپايى آن است و اين سکوت دليلى بر امضا اين مراسم توسط اسلام نيست .

 ايشان متذکر مي شوند از نظر عقل هم اين مراسم مغاير با سلامت جامعه است زيرا آتش همواره خطرآفرين بوده و انسان ها را در معرض آسيب قرار می دهد.

 آتش همواره از خاک پست تر بوده و هرگز نمی توانسته خواسته هاى موجودى برتر از خود را برآورده کند،پس آتش بازى نمی تواند مورد تاييد فقها و علماى اسلام قرار گرفته باشد.

 به هر حال موضوع آتش و آتش بازى در چهارشنبه سورى و در شب آخرين سه شنبه سال، به رغم آنکه در بسيارى از نقاط ايران و خارج از ايران از جمله فرانسه ، ژاپن ، مصر، ترکيه ، کشورهاى آسياى ميانه و قفقاز و ديگر نقاط ديگر برگزار مى شود، هيچ گونه مدرک محکم و مستند تاريخى ندارد و به خصوص توسط اسلام و اديانى مانند زرتشت نيز مورد تاييد قرار نگرفته است .

بر اين اساس سنت ديرينه چهارشنبه سورى را تنها و تنها بايد در ميان باورهاى ملى و باستانى ايرانيان جستجو کرد و مادام که اين سنت آسيبى به اعتقادات و شعائر دينى - اجتماعى جامعه کنونى ايران نرساند، مي توان آيين و مراسم آن را با ابزارهاى کارآمد و منطقى اداره کرد.

در مازندران افروختن آتش در معابر و خانه‌ها، فالگوشی، اسپند دود کردن، نمک گرد سر گرداندن رايج بوده است.

 در موقع اسفند دودکردن و نمک گردانیدن، وردهای مخصوصی وجود دارد که زنان می‌خوانند. این آتش معمولا در بعد از ظهر زمانی که مردم آتش روشن می‌کنند و از آن می‌پرند آغاز می‌شود و در زمان پریدن می‌خوانند: «زردی من از تو، سرخی تو از من» در واقع این جمله نشانگر یک تطهیر و پاک‌سازی مذهبی است که واژه «سوری» به معنی «سرخ» به آن اشاره دارد.

 آجیل و میوه خشک خوردن از ضروریات است و ترک نمی‌شود اگر دوست یا مهمان و تازه‌واردی داشته باشند باید حتماً شب چهارشنبه‌سوری خوانچه‌ای از آجیل و میوه خشک برای او بفرستند.

 بحث هیجان آمیز چهارشنبه سوری دوباره نقل بحث و نظرهای رسانه های ما شده است عده ای در جهت تخریب این هویت ملی و تاریخی گام بر می دارند و به کل از ریشه با آن مخالفند و عده ای به دنبال رد علمی پدیده چهارشنبه سوری هستند. این گام ها در طی سه دهه گذشته نتوانسته جلوی شوق و شور نوجوانان و جوانان را بگیرد. شاید مهم ترین مشکل مخالفان چهارشنبه سوری در این باشد که برای آنها اصل هویت ملی یک چالش محسوب می شود. آنها هویت را در اعتقادت مذهبی جستجو می کنند. 

ايميل نويسنده: (same_s18@yahoo.com)