مازندنومه،حامد خليلي ازني: چهاردانگه امروز بخش كوچكي از چهاردانگه تاريخي و چهاردانگه تاریخي قسمتى از منطقه تاریخى هزارجریب و هزار جريب تاريخي بخش از تبرستان تاريخي و تبرستان تاريخي بخشي از منطقه وسيع پتشخوار گر و امروزه بخشى در شهرستان سارى در استان مازندران است.

بخش چهاردانگه در جنوب و جنوب‌شرقى شهرستان سارى قرار دارد و مشتمل است بر دهستانهاى پشتكوه و گرماب و چهاردانگه، و شهر كیاسر مركز بخش می‌باشد (ایران. وزارت كشور، 1384ش، ص 57).

 آنچه امروز بخش چهاردانگه ناميده مي شود ، بخش بسيار كوچكي از چهاردانگه تاريخي مي باشد. چهاردانگه تاريخي تشكيل مي شد از بخشي چهاردانگه فعلي، مناطق جنوب شهرستانهاي نكا ، بهشهر ، گلوگاه ، بندر گز و تا جنوب كوهستاني گرگان روستاهايي مانند چهارده كلاته ، سرخه ده و اگره ،سياپره وبادله كوه كه به دامغان الحاق شدند و روستاهايي كه از چهاردانگه به بخش تازه تاسيس كليجان رستاق پيوستند، مانند علمدارده، چاچكام ونقيب ده .

چهاردانگه كنوني متشكل از روستاهايي دهستان نرم آب دو سر است كه از بخش دودانگه به آن ملحق شده است و تعدادي از روستاهاي دهستان سورتيجي تشكيل شده که با وسعت نزديك به 1500 كيلومتر مربع در جنوب شهرستان ساري واقع شده است. مركز آن شهر كياسراست.

براساس سرشماری سال 1385دربخش چهاردانگه 20803نفردرقالب 5062خانوار سکونت دارند که ازاین تعداد3782نفر در کیاسر و17021نفر در95روستا و آبادی ساکن هستند.

 بخش چهاردانگه كوهستانى است و ارتفاعات البرز شرقى در آن امتداد دارد. كوههاى چهارنو، قلعه شاه دژ، شیت، آلشكوه و هفت‌خال، با ارتفاع بیش از دو هزار متر در این بخش واقع‌اند(جعفرى، ج 1، ص 51، 368، 408، 555؛ فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 28،ص190).

در كتاب تاريخ تبرستان ابن اسفنديار(تاليف 613 ه ق)، تاريخ تبرستان و رويان و مازندران ظهير الدين مرعشي(قرن نهم)،تاريخ تبرستان اعتماد السلطنه(تاليف در سال 1311 ه ق) سفرنامه ايران و روسيه نواحي شمالي ايران نوشته ملگونوف روسي ( سال 1277 ه ق) نامي از چهاردانگه برده نشده است و تمام ماجرا هايي كه در اين منطقه رخداد تحت عنوان هزار جريب نوشته شده است.

 به طور دقيق مشخص نيست از چه زماني نام چهاردانگه و دودانگه در بين مردم مصطلح شده است. قديمي ترين سندي كه در دست است وقف نامه روستاي ازني مي باشد كه در سال 1265 هجري قمري نگاشته شده است.

ملا عبدالله كياسري در اين وقف نامه چنين مي نويسد:«سه دانگ از كل شش دانگ قريه ازني واقعه در چهاردانگه را كه موروثي اين جانب است وقف حضرت امير المومنين نمودم»

 هزارجریب نامی است که از دیرباز تاکنون به منطقه ای مشتمل بر مناطق کوهستانی شهرستان های بهشهر، نکاء، ساری، و شرق سوادکوه در استان مازندران و قسمتی از ناحیه کوهستانی شهرستان های سمنان و دامغان اطلاق می شود.

هزار جریب تاریخی به دو بخش عمده دودانگه و چهاردانگه تقسیم می شد که در مورد علت نامگذاری آن چنین نقل می کنند: «محمود میرعمادالدین دو زن داشت از یکی دو فرزند و دیگری چهارفرزند بعد از مرگ وی هزار جریب بین فرزندان وی تقسیم شد و به صورت چهار دانگه و دو دانگه مشخص گردید ».( افضل الملك – ركن الاسفار ص 144)

ه . ل . رابينو نويسنده كتاب مازندران و استر آباد ، كه در بهار سال 1288 شمسي و بار ديگر در پاييز 1289 به مازندران و گرگان سفر كرد در مورد پيدايش نام چهاردانگه چنين مي نويسد:« بلوك هزار جريب شامل دو قسمت است: يكي چهاردانگه ديگري دو دانگه. مي گويند هزار جريب به فخر عمادادوله پسر امام زين العابدين تعلق داشته. او پيش از وفات املاكش را ميان سه پسر خود كه يكي از آنها از مادر ديگر بوده تقسيم كرد. بنابراين به دو برادر تني باهم چهار ششم يا چهاردانگ و به نابرادري آنها دو ششم يا دو دانگ ديگر رسيد.»

تعلق هزار جريب به فخر عماد الدوله پسر امام زين العابدين درست نيست. در مورد وجه تسميه چهاردانگه همه ي محققان اتفاق نظر دارند كه همان گفته افضل الملك صحيح است. اما سوال اينجاست كه نام چهاردانگه و دودانگه چرا بلافاصله بعد از فوت محمود مير عماد الدين كه در سال 803 هجري قمري اتفاق افتاد وارد تاريخ مازندران نشد و تا مدتهاي مديدي منطقه به هزار جريب معروف بود و لقب اكثر علما و شعراي منطقه به هزار جريبي معروف بودند مانند نشاطي هزار جريبي ، طوفان هزار جريبي و....

رابینو در کتاب مازندران و استر آباد در مورد تقسیمات چهاردانگه چنین می نویسد:« چهاردانگه هزارجریب چهار بخش است: یانه سر ،سرخ گریوه،یخ کش، سورتیج در مورد یانه سر می گوید یانه سر از انزان کوه در شما تا شاهکوه در جنوب وسعت دارد و همچنین از بلوک ساور در مشرق تا سرخ گریه در مغرب»( رابینو ،ص 97)

بلوك سرخ گريه كه شامل يخ كش نيز هست از جنوب به كوه تير پرور و كفتر گلي ، از شمال به كوه خوش انگور ، از مشرق به خطير خيل، از مغرب به (ده كليا) و نهر استالم يا استارم و به چهار بلوك تقسيم مي شود: زارمرود، تيركار، اچ رستاق، بلوك كوچك يخ كش يازده ده دارد.(رابينو، ص )

نتوانستم اطلاعاتي جامع راجع به سورتچ به دست بياورم. محل عمده ي آن كيوسر است و آن دهي است داراي 200 خانوار و تابستان ها حاكم در آنجا اقامت مي نمايد.

اطلاعات مذكور در باب هزار جريب از سر كرده هايي كه با اطلاع بودند تحصيل شد. ولي با اطلاعاتي كه در دفاتر مالياتي نوشته شده است تطبيق نمي كند.(رابينو ، ص )

چارلز مكنزي نخستين قنسول انگليس در شمال ايران بود. او در سال 1857 ميلادي(1274 قمري) سفري از رشت تا استرا آباد انجام داد و مشاهدات خود را به طور دقيق در مورد شرايط جغرافيايي مناطق نوشت.

مکنزی هزارجریب را به دو بخش چهاردانگه و دودانگه تقسیم کرد که ریاست دو دانگه آن بر عهده ابراهیم خان بود و چهاردانگه را به سه قسمت تقسیم کرد که بخشی از آن در دست محمد رحیم خان در یانه سر مستقر بود و بخش دیگر آن سرخ گریه حاکم نشنین آن بود که در اختیار نجف قلی خان بود و بخش سوم هم در دست محسن خان بود.( (چارلز فرانسي مكنزي، سفر نامه شمال،منصوره اتحاديه ، نشر گستر ، 1359 ، ص 105- 106)

ملگونوف كه در سال 1858و 1860 ميلادي به شمال ايران سفر كرد، در سفر نامه خود در مورد هزار جريب و چهاردانگه چنين نوشته است: منطقه هزار جريب از غرب به شرق تقريبا 10 فرسنگ درازا و 4 فرسنگ از شمال به جنوب پهنا دارد. ( عدد گفته شده صحيح نيست به هيچ عنوان حتي با مشخصاتي كه خودش نوشته تطبيق نمي كند)و به دو بخش «چهاردانگه »و «دودانگه » تقسيم مي شود.

 مرز هاي اين منطقه عبارتند از بين استان استر آباد ، رود كوچك ساور در روستاي كندو در نيم فرسنگي غرب رادكان، منطقه اشرف روستاي« بركوله »و «نيلا» كه جاده شاهرود اشرف از نزديكي آن مي گذرد.

 روستاهاي واقع در مرز دامغان در سمت جنوب عبارتند از «سرخ گيري» ( روستاي سرخ گريه)، « بالخاس» ( روستاي مالخواست) ، «چشمه آروس»، « چهارده» ( منظور روستاي چهارده كلاته كه اكنون جز شهرستان دامغان است) مي باشد.

 زيباترين روستاي منطقه هزار جريب« يانه سر» است كه در دره اي در پاي «كمر بند» دريك فرسنگي رودخانه كوچك ساور و 4 فرسنگي روستاي «چهارده» قرار دارد و« يانه سر» به علت چراگاه هايش مشهور است. و در نيم فرسنگي اين روستاچراگاه «خوش انگور» واقع است.

در اين روستا خانه ي مالك به علت سبك ساختماني آن قابل توجه است. ( گريگوري ملگونوف،كرانه هاي جنوبي درياي خزر، مترجم امير هوشنگ اميري، كتاب سرا، 1376، ص 213)

ابوت كه در زمان محمد شاه قاجار به مازندران سفر نمود چنين مي نويسد:« دو بخش هزار جريب، بخش دودانگه و بخش چهاردانگه است كه براساس اطلاعات من، بخش دودانگه شامل 9 بلوك و بخش چهاردانگه نیز شامل 8 بلوك است.» ( سايت مازندنومه)

حد فاصل سوادكوه و استر آباد ، هزار جريب نام دارد و سرزمين آن دو بخش تقسيم شده است. چهاردانگه و دودانگه. چهاردانگه نيز سه قسم است : «چهاردانگه سورتيجي، چهاردانگه ي مسعود الملك و چهاردانگه شهرياري.» (مهجوري ج 1 ، ص 296)

هزارگري تاريخي يا هزار جريب امروزي را دو بخش است: 1- دودانگه ، مشتمل بر پنج دهستان به نام فريم، بندرج، بنافت،نرم آب و پشتكوه با 101 پارچه ده به جمعيت 3305 تن 2- چهاردانگه مشتمل بر 18 دهستان و افزون بر220 پارچه ده است.(تاريخ تبرستان بعد از اسلام، برزگر، 74)

 ميرزا ابراهيم نامي در سفر نامه استر آباد، مازندران و گيلان و.... كه در سال1286 و 1287 براي ژنرال درن نوشته شده درباره چهاردانگه چنين مي نويسد: بلوك شش دانگ هزار جريب ، از مقابل جر كلباد سمت جنوب مي باشد.

اول – هزار جريب چهاردانگه كه دردست محمد رحيم خان پسر مهدي خان است. نوكر پياده ي خارج نظام سيصد و بيست نفر به ديوان خدمت مي نمايند. ماليات آن شش صد تومان است.

حاصلش گندم و جو و جاورس( به زبان مازندراني گرس. نوعي ارزن) و روغن و پنير و كشك بسيار است. و در رودبار كشت قدري برنج مي شود. تخمين به قرار يك كرور گوسفند و گاو دارند. و كنه و ساس زياده از حد است. و مله اكثر جاهایش به هم مي رسد. و مارهاي گزنده بسيار دارد. و ببر و پلنگ و روباه و خرس و گرگ و موش كوهي و گاو كوهي و مرال و شكار كوهي از قبيل : بز و قوچ و قرقاول و كبك بسيار دارد و حاكم نشين آن يانه سر مي باشد.

 هزار جريب چهاردانگه ي نجفقلي خاني، پسر عموي محمد رحيم خان و نوه ي حاجي محمد تقي خان است. نوكر پياده نظام دويست و هشتاد و پنج نفرند كه به ديوان خدمت مي نمايند.

 حاصل و ملك و زراعت كلا" با ساير چيز ها موافق هزار جريب مهدي قلي خاني است. حاكم نشين آن سرخه گريه مي باشد. هزار جريب چهاردانگه محسن خان . نوكر پياده خارج نظام دويست پنجاه و سه نفرند.

محصول ملك و زراعت و گاو و گوسفند و شكار گاه و غيره موافق هزار جريب نجف قلي خاني است. و در اشروستاق كنف ريسمان و شهدانه زياد مي كارند. و در ساير جاهاي مازندران هم مي كارند ليكن به پاي اشروستاق نمي رسد.( گلزاري ، مسعود، سفر نامه استر آباد، مازندران و گيلان،زر، 1355 ، صص 102 ،103 ،103)

منوچهر ستوده در كتاب از آستارا تا استارباد كه سه مرتبه به اين منطقه سفر كرده است، در مورد چهاردانگه چنين مي نويسد: ناحيه چهاردانگه شامل شهرياري، هزار جريبي، و سورتيجي است. شهرياري نام دهكده هاي كنار رودخانه نكا است كه آب اين رود خانه جداگانه به دريا مي ريزد و آب آن داخل رود خانه تجن نمي شود.

هزار جريبي ، دهكده هايي را گويند كه در كنار رود خانه ي زارم رود است و اين رود خانه در دو زير دست دهكده ي گرمرود به عمود رودخانه تجن مي پيوندد.

سورتيجي نام دهكده هايي است كه كنار رود خانه گرمابرود و اين رود خانه نزديك دو دهكده ورند و تا كام با عمود رودخانه تجن تلاقي مي كند.( از استارا تا استراباد ج 5 ص 747)

علي بابا عسكري در كتاب اشرف البلاد در باره بخش هزار جريب بهشهر كه خود سابق قسمتي ازچهاردانگه تاريخي بود چنين مي نويسد: بخش هزار جريب قسمتي از چهاردانگه شرقي است كه شامل دهستان هاي يخكش، شهرياري، و قسمتي از هزار جريبي و زارمرود، رمدان خيل كه مركز آن يانه سر است.

بخش هزار جريب در جنوب و جنوب شرقي بهشهر واقع و تمام آن كوهستاني و محدود است از شمال به خط الراس كوه جهان مورا(بخش گلوگاه و بندر گز) و از شرق به بخش كوهپايه اي شهرستان گرگان ، از جنوب به شهرستان دامغان و ساري از مغرب به شهرستان ساري.(عسكري، ايران، 1350 ،ص 327)

دهستان شهریاری: موقعیت جغرافیایی آن محدود می شود از شمال به کوه جهان مورا از جنوب به دهستان هزارجریب و از شرق به کوهپایه های شهرستان گرگان و دامغان از غرب به دهستان های یخ کش و هزارجریبی در واقع دهستان شهریاری شرقی ترین دهستان هزارجریب چهاردانگه است.(بابا عسکری، اشرف البلاد ص 329)

 با توجه به توضيحات فوق وسعت منطقه چهاردانگه تاريخي تا به جنوب گرگان امنداد پيدا مي كرد. چهاردانگه در فرهنگ دهخدا چهاردانگه نام يكي از بخش هاي شهرستان ساريست كه از شمال به بخش مركزي ساري و بخش بهشهر، از جنوب خاور به ارتفاعات سينه كوه، داراب كوه ، بادله كوه و كوه چنگي از سلسله جبال البرز و از باختر به بخش دودانگه محدود است.

 در اين بخش سه دره مهم وجود دارد كه جهت آنها از جنوب خاور به شمال باختر است و چهار رشته كوه پوشيده از درخت جنگل بين اين دره ها واقع شده .

 طول اين دره ها در حدود صد هزار و فاصله بين آنها در حدود سي هزار گز است و در رود خانه گرماب در دره باختري جريان دارد و قراه دهستان سورتيچي در كناره هاي اين دره واقع شده اند.

در دره مركزي رودخانه زارمرود جريان دارد و قراء دهستان هزار جريبي در قسمت عليا و قسمتي از قراء سورتجي در قسمت سفلا ي آن وجود دارد.

 رودخانه مهربان يا نكا در دره سوم كه تقريبا شرقي غربي است جريان دارد و قراء دهستان شهرياري در قسمت عليا و قراء دهستان يخكش در قسمت سفلا واقع شده.

 راه هاي بخش به علت وجود جنگل هاي انبوه و شيب زياد صعب العبور است و در زمستان و مواقع بارندگي آمد و شد مشكل مي شود.

 اكثر قراء بخش در دامنه هاي جنوب ارتفاعات واقع شده دامنه هاي شمالي داراي جنگل هاي انبوه است. جنگل هاي بخش براي گاوداران بسيار مفيد است.

 در طول رودخانه تا 70 هزار گز برنج كاشته مي شود. آبادي ها با مسافت هزار تا شش هزار گز دورتر از رودخانه روي ارتفاعات قرار دارد.

محصول عمده بخش برنج است كه در كنار رودخانه كاشته مي شود. در ارتفاعات و دامنه هاي غلات ديمي و لبنيات است. شغل عمده اهالي كشاورزي و گله داري است. اين بخش از سه دهستان تشكيل شده و مركز بخش قصبه كياسر است.

 تعداد قراء و جمعيت دهستان عبارت است از: 1- دهستان سورتيجي 94 آبادي و 22200 نفر 2- دهستان هزار جريبي 54 آبادي و 15000 نفر 3- دهستان شهرياري 47 آبادي و 13000 نفر ( از فرهنگ جغرافيايي ايران ج 4)

 تغييرات مرز جغرافيايي چهاردانگه در گذر زمان چهارده كلاته جزء چهاردانگه بوده كه درزمان محمد شاه قاجار از چهاردانگه جدا و به شهرستان دامغان استان سمنان الحاق شده است.( مهجوري، تاريخ مازندران، ج 2 ص 1 )

در مورخه 25/12/1333 هیت دولت تصویب نمود بخش بهشهر از شهرستان ساری جدا و به شهرستان بهشهر تبدیل شود. دهستانهای چهاردانگه شهر یاری و یخ کش به نام بخش یانه سر یکی از بخش های سه گانه بهشهر در همین سال تشکیل گردید.( مجله حقوق کانون وکلا خرداد 1344 شماره 42 ص 114)

در سال 1361 روستا هاي سرخ ده ، اگره ، بادله سياپره از چهاردانگه جدا و به شهرستان دامغان استان سمنان الحاق شد.

در سال 1364 دهستان نرم آب دوسر از بخش دودانگه جدا و به بخش چهاردانگه الحاق شد. در سال 1374 دهستان استخر پشت و دهستان هزار جريبي از چهاردانگه جدا و به شهرستان نكا الحاق شد.

 در تاريخ 13/12/1381 دولت با تصويب بخش كليجان رستاق در شهرستان ساري ،روستا هاي ذيل را از منطقه چهاردانگه جدا نمود و به بخش تازه تاسيس الحاق نمود: روستاها ، مزارع و مکانهای پروریج آباد، دوسله ، جنگلبانی شویلاشت، علمدارده ، چاچکام، رودبار نقب ده، مرتع کمربن از دهستان گرماب بخش چهار دانگه منتزع و به دهستان کلیجان رستاق علیا بخش مرکزی الحاق شود.