هدايت سالانه ميليون ها تن آلاينده صنعتى، شيميايى و ميكروبى از جانب روسيه فدراتيو،  قزاقستان و جمهورى آذربايجان، طى سال هاى آينده خزر را به يك منبع بزرگ مرداب تبديل خواهد كرد.
حدود يك دهه قبل هنگامى كه شيلات مازندران اعلام كرد براى ساماندهى رودخانه هاى منتهى به خزر در محدوده مازندران كميته اى تشكيل شده است، هرگز تصور جدى تلقى نمى شد كه بازگشت طبيعت به خزر فقط از طريق مشاركت جمعى و هماهنگ كشورهاى احاطه كننده آن، امكانپذير باشد.
ترديدى وجود ندارد كه طى سالهاى اخير هشدارها و استمداد مؤسسات زيست شناسى و سازمان هاى وابسته به حفظ محيط زيست جهانى در ميان هياهوى كارتل هاى نفتى براى اكتشاف و استخراج غيراستاندارد سفره هاى نفتى در آب هاى ساحلى «تنكيز» قزاقستان و باكو كمتر به گوش برسد.

طبق بررسى هاى مراكز تحقيقاتى حاشيه نشينان خزر، بيشتر آلاينده هاى نفتى، علف كش ها و حشره كش ها كه از نظر طبقه بندى در شمار خطرناكترين سموم هستند كه از دهها حوضچه جمع آورى مواد آلوده و كارخانه هاى مستقر در امتداد رودخانه «كورا» در جمهورى آذربايجان «آرال» قزاقستان و «ولگاى» روسيه فدراتيو ناشى از بى تفاوتى اين كشورهاست كه رفع اين فاجعه بايد در نشست مسائل اساسى كشورهاى حوزه خزر مطرح شود.

صرف نظر از تعداد رودخانه هاى نسبتاً پاكيزه در مازندران كه به اذعان مسؤولان سازمانهاى محيط زيست و شيلات مازندران از تعداد انگشتان دست فراتر نمى رود دهها رشته از ۱۲۰ رودخانه آلوده در اين استان بدون تأمين منابع اعتبارى مستقل همچنان ساماندهى نشده اند.
به گفته «رستمى» معاون پژوهشكده اكولوژى درياى خزر ۸۰ درصد از آلودگى هاى ورودى خزر از كشور روسيه است كه سهم ايران از اين آلودگى ها ۶ درصد است.

وى اين آلودگى ها را از نوع صنعتى، شيميايى، فاضلابهاى شهرى و ميكروبى، سموم كشاورزى و آلاينده هاى ناشى از نشست چاهها و سكوهاى نفتى عنوان كرد. براساس طرح مطالعاتى سازمان حفاظت محيط زيست كشور ۶۰ رودخانه در اقصى نقاط ايران كه رودخانه چالوس در حوزه البرز نيز در شمار آنهاست براى آلوده زدايى شناسايى شده اند، در حالى كه آلودگى شديد رودخانه ها و درياى خزر از سال ۱۳۴۲ و سازمان حفاظت محيط زيست محرز شده بود به طورى كه نسل ماهيان آزاد خزرى در فهرست ماهيان در حال انقراض خزر قرار گرفت و شيلات ناگزير به تكثير مصنوعى براى رهاسازى در اين دريا شد، اما با اين حال براى آلوده زدايى رودخانه ها و درياى خزر هيچگونه تمهيداتى در نظر گرفته نشد.

در همان سال ها به تدريج گونه هاى ديگرى از ماهيان اقتصادى در حال كاهش در خزر شناسايى شد به طورى كه پس از گذشت بيش از چهار دهه اكنون شيلات به اين نتيجه رسيده كه با صدور مجوز و ارائه تسهيلات زيربنايى به دانش آموختگان و بخش خصوصى مى تواند در افزايش ذخاير آبزيان خزر به ويژه بچه ماهيان خاويارى و سفيد تا ۱۰۳ ميليون قطعه كه تا پايان برنامه ۵ ساله چهارم برنامه ريزى شده، مؤثر باشد.
از سويى ديگر از ۲۷ نوع ماهيان خاويارى در آبهاى جهان كه قدمت ۲۵۰ ميليون ساله دارد فقط ۶ گونه آنها در درياى خزر و برخى از رودخانه هاى منتهى به آن وجود دارد كه نادر و اقتصادى هستند.

متأسفانه افزايش صدور بى برنامه مجوز ساخت و سازهاى بى رويه در حريم رودخانه ها و دريا كه در گذشته رخ داده از ديگر مشكلات اساسى حل نشده درياى خزر است.
اين ناهماهنگى ها و آلودگى بيشتر در كنار ساير آلايندگى ها سبب شده تا بيشتر ماهيان مولد از مهاجرت به رودخانه ها فرارى داده شوند و بخشى نيز كه تن به مهاجرت و تخم ريزى در آلودگى اين گونه رودخانه ها مى دهند توسط افراد سودجو و گاهى مستمندان ناآگاه منطقه گرفتار مى شوند.
در كنار اين شيوه و در شرايطى كه صيد قاچاقى ماهيان ارزشمند خاويارى، درياى خزر را به قربانگاه سرمايه هاى ملى تبديل كرده و جمعيت برخى ديگر از گونه هاى خزرى را تا مرز انقراض تهديد كرده، ضعف هايى وجود دارد كه علت آن به طور كلى تكرار پاره اى اغماض هاست.

لازم به ذكر است، طى ۶ ماه اخير بيش از ۸۵ ميليون قطعه بچه ماهيان خاويارى (غضروفى) و فلس دار (استخوانى)، ۶۵۰ كيلو ماهيان خاويارى، ۲۱ كيلوگرم خاويار، ۱۱ هزار و ۵۷۰ كيلوگرم ماهيان استخوانى و بيش از ۱۳۴ فروند قايق هاى موتورى و پارويى كشف و ضبط شده كه همراه با آن ۲۴۴ متخلف و قاچاقچى در محدوده آب هاى مازندران به مراجع قضايى و قانونى معرفى شدند.
از سويى ديگر جلوگيرى مقطعى و بدون ضمانت اجرايى قوى در برداشت روزانه هزاران تن شن و ماسه از رودخانه ها هم چنان ادامه دارد و افزون بر آن نشت شيرابه هاى ميكروبى به رودخانه ها ناشى از تخليه هزاران تن زباله در جنگل ها و نيز شسته شدن كود و سموم كشاورزى به سوى رودخانه ها يادآور برخى كوتاهى هايى است كه تاكنون چاره جويى نشده است.

براساس آمارى كه اخيراً از سوى سازمان حفاظت محيط زيست مازندران منتشر شده سالانه ۱۰۸ ميليون متر مكعب فاضلاب هاى آلوده در اين استان توليد مى شود كه بيش از ۲۵ درصد آن وارد منابع آبى مى شود. تداوم اين آلودگيها موجب شده تا بخش بزرگى از رودخانه هاى مازندران با فقدان اكسيژن، تلخى آب و نابودى زنجيره غذايى آبزيان و پستان داران رودخانه اى مواجه شوند.

«محمد قاسمى» مدير كل شيلات مازندران تعداد بچه ماهيان خاويارى و سفيد رها شده در خزر را در سال، ۸۵ ميليون قطعه اعلام كرد و گفت: اين ميزان از ابتداى سال جارى تاكنون به بيش از ۹۷ ميليون قطعه افزايش يافته است. وى يكى از مهمترين مسائل زيست محيطى خزر را وجود نوعى شانه دار مهاجم عنوان كرد و افزود: اخيراً شيلات كشور با همكارى كشورهاى حاشيه درياى خزر نوع ديگرى از اين شانه داران را شناسايى كرده تا براى مبارزه با شانه دار مهاجم تكثير و در درياى خزر رهاسازى شود.
اين نوع شانه دار به علت عدم نظارت بر عمليات آب توازن كشتى هاى نفتكش به درياى خزر رخنه كرده كه ميل فراوانى براى بلعيدن تخم ها و لارو ماهى كيلكا كه خود غذاى مورد علاقه ماهيان خاويارى است، دارد به طورى كه طى سالهاى گذشته با وارد شدن از درياى سياه به خزر ميزان صيد سالانه ماهى كيلكا در خزر از ۹۵ هزار به ۱۸ تا ۱۹ هزار تن كاهش يافته است. به گفته وى، طى ۸ سال گذشته ۴۲۲ ميليارد ريال براى توليد انواع آبزيان و امور بازسازى ذخاير خزر سرمايه گذارى شده است.

هم چنين «بهزاد پورمحمد» مسؤول ستاد حوادث غيرمترقبه مازندران براى جبران خسارت ناشى از كاهش صيد كيلكا به صيادان استانهاى مازندران و گيلان از اعطاى ۲۰ ميليارد ريال اعتبار به اين صيادان خبر داد.
براساس برنامه سازمان نظارت بر امور صيد سازمان ملل (سايتس) سهم ايران از صيد ماهيان خاويارى در درياى خزر به دليل فعاليتهاى تحقيقاتى در زمينه تكثير و پرورش ماهى، بيش از ۵۸ درصد با بيشترين ميزان اعلام شده و مابقى متعلق به ساير كشورهاى حاشيه خزر است اما وفور عرضه خاويار قاچاق در بازارهاى جهانى اين محصول نشان مى دهد كه هيچ يك از حاشيه نشينان اين دريا به اين اصول پايبند نيستند.

به اعتقاد مسؤولان شيلات اگر توافق جمعى اين كشورها براى اصلاح اصول صيد به اجرا درآيد اين ميزان (۵۸ درصد) به ۷۰ درصد افزايش مى يابد. همچنين امسال در صيد بهاره ماهيان خاويارى ۲۳ تن و ۴۰۰ كيلوگرم گوشت انواع ماهيان خاويارى توليد شده كه ۳ تن و ۶ كيلوگرم خاويار از اين ميزان صيد استحصال شده است .
به هر حال، تعيين رژيم حقوقى درياى خزر كه تغيير و تحول در اوضاع كنونى را در قياس با زمان گذشته شفاف تر نشان خواهد داد،  مى تواند مبنايى براى فعاليتهاى وسيع و قانونمند صنايع صيد و نگهدارى محيط زيست دريايى از بزرگترين درياچه جهان كه بازمانده از يك اقيانوس عظيم از دوران «كرتاسه» است، باشد.(iran-newspaper)