سه شنبه 7 شهريور 1385-0:0
بازمانده
خاويار و كيلكا در آستانه انقراض هستند.
امضاي يادداشت‌هاي تفاهم ميان ايران و ساير كشورها از جمله اخباري است كه چندان مورد توجه قرار نمي‌گيرد. شايد بسياري از افراد اين‌گونه توافقات را چندان موثر تلقي نمي‌كنند اما اكنون اكوسيستم درياي خزر به دليل نداشتن تفاهم ميان پنج كشور ساحلي خود در حال از بين رفتن است. تفاهمي كه هنوز هم مي‌تواند جان دوباره‌اي به خاويار و كيلكاي آن ببخشد. در اواخر سال گذشته ميلادي بانك جهاني گزارشي دربارهِ آلودگي‌هاي زيست محيطي سواحل ايران منتشر كرد. در اين گزارش اشارهِ ويژه‌اي نيز به درياي خزر به عنوان بزرگ‌ترين درياچه روي زمين شده است. در اين گزارش تكان‌دهنده آمده است: <شمار ماهيان خزر از جمله استروژن (خاوياري) وكيلكا بيش از حد طي دهه گذشته كاهش يافته است.> آخرين دانه‌هاي خاويار در <اتحاد جماهير شوروي تجارت خاويار خزر قانونمند بود اما پس از سقوط ديوارهاي آهنين آن، صيد و قاچاق غيرقانوني خاويار سر به فلك گذاشت.> اين سرآغاز گزارش يكي از محققان خاويار در كاليفرنيا است تا نشان دهد كه چگونه به يكباره ماهيان خاوياري كه طبيعت نسل آنها را از دويست ميليون سال قبل حفظ كرده در مدت كوتاهي توسط بشر در حال از بين رفتن است. محمدپور كاظمي، رئيس انستيتو تحقيقات بين‌المللي ماهيان خاوياري مي‌گويد: <در صورت ادامه روند نزولي ذخاير تا 10 سال آينده منابع ماهيان خاوياري به صفر مي‌رسد.> وي به كاهش 30 درصدي ذخاير در سال 84 به دليل كاهش ماهيان مولد اشاره مي‌كند و مي‌افزايد: <درياي خزر تنها متعلق به ايران نيست و هر اقدامي در اين زمينه بازسازي ذخاير و ممنوعيت چندساله هرنوع صيد ماهيان خاوياري بايد با همكاري كشورهاي ساحلي انجام شود.> كاهش صيد ماهيان خاوياري درياي خزر در سال‌هاي گذشته به وضوح قابل مشاهده بوده است. رضا حسيني، مديرعامل شركت مادر تخصصي خدمات كشاورزي، مي‌گويد: <توليد خاويار در سال‌هاي 63 و 64 حدود 360 تن بود اما سال گذشته به 44 تن رسيد.> وي اضافه مي‌كند: <توليد خاويار در دو دهه گذشته نزديك به 90 درصد كاهش يافته است.> صيد غيرمجاز، نبود مديريت در برداشت از ذخاير، ساخت انواع سد و آلودگي‌هاي نفتي باعث شده تا ذخاير ماهيان خاوياري به سرعت به سمت نابودي كشيده شود و اين نگراني را سبب شود تا چند سال آينده شاهد انقراض نسل ماهيان خاوياري باشيم. كاهش ذخاير ماهيان خاوياري به جايي رسيده كه در سال جاري هيچ ماهي مولدي از رودخانه‌هاي شمالي از جمله سپيد رود كه اصلي‌ترين منبع اين نوع ماهي در سواحل كشور به حساب مي‌آيد صيد نشده است. كاهش ذخاير ماهيان خاوياري در سال‌هاي اخير تا حدودي مورد توجه مسوولان ايران قرار گرفته است اما چهار كشور ساحلي ديگر خزر هنوز هم چندان توجهي به آن ندارند. كنوانسيون تجارت بين‌المللي گونه‌هاي در حال انقراض جانوري و گياهي سازمان ملل (سايتس) از سال 1998 اقدام به سهميه‌بندي صيد ماهي خاوياري وصادرات خاويار خزر كرده است. فعاليت‌هاي اين كنوانسيون هرچند اقدامي ارزشمند به حساب مي‌آيد اما در عمل نتوانسته تاثيري بر بازسازي ذخاير داشته باشد. صيد غيرمجاز و دام‌هاي نامرئي هنوز در طول سواحل خزر حرف اول را براي سرانجام رساندن انقراض ماهيان خاوياري مي‌زند و تا زماني‌كه پنج كشور ساحلي به توافقات لازم براي بازسازي دريا و جلوگيري جدي از صيد غيرقانوني نرسند اين روند كه چندان هم مجالي ندارد ادامه خواهد يافت. براساس تصميم سايتس )CITES( امسال تنها ايران مجوز صدور قانوني خاويار آن هم از نوع آسترا )Asetra( به ميزان 4445 تن را خواهد داشت هرچند به نظر مي‌رسد رقم ياد شده نيز به دليل كاهش ذخاير استحصال نخواهد شد. همانطور كه سال گذشته نيز استحصال قانوني كمتر از سهميه تعيين شده براي كشورمان بود. خاويار بلوگا )Beluga( كه گران‌ترين خاويار جهان به حساب مي‌آيد و اكنون به ميزان اندكي در سواحل ايران و قزاقستان صيد مي‌شود. در سال‌هاي اخير همواره مورد تحريم جوامع حامي گونه‌هاي جانوري بوده است. بر همين اساس نيز <سايتس> فروش آن را براي هيچ كشوري در ساحل خزر مجاز اعلام نكرده است. هرچند روح‌ا... يزدان نژاد، رئيس اتحاديه سراسري تعاوني صيادي ايران ادامه روند فعلي را تاسف‌بار مي‌داند و مي‌گويد: <ظرف چند سال آينده ماهيان خاوياري را تنها در عكس‌ها خواهيم ديد.> اما <ويكي اسپروپل> رئيس گروه بين‌المللي محافظت از منابع دريايي پا را فراتر مي‌گذارد و مي‌گويد: <امروزه خوردن يك قاشق خاويار شبيه پوشيدن لباس از پوست خز در حال انقراض است.> وي اضافه مي‌كند: <خوردن خاويار بلوگاي اصل در واقع اوج بلاهت فرد است.>
كيلكا در دام هيولا
كيلكا ماهي ريزي است كه بدني پهن داشته و دو زيرگونه دارد. يكي از آنها در درياي سياه و ديگري در درياي خزر زندگي مي‌كند.
صيد كيلكا در ايران از سال 1350 هم‌زمان با تشكيل ناوگان صيادي شيلات آغاز شد. ميزان صيد در اولين سال در گيلان پيش از 200 تن بود. در آن سال‌ها كيلكا به دليل ريز بودن و عدم شناخت جامعه از آن نتوانست جايگاه مناسبي براي خود كسب كند و در واقع ادامه پيدا نكرد. اما از ابتداي دهه هفتاد شمسي نخستين برداشت مجدد كيلكا آغاز شد و ميزان صيد آن به بيش از 95هزار تن در سال 79 رسيد اما به يكباره ميزان صيد روبه‌كاهش نهاد و اكنون به كمتر از 20 هزار تن رسيده است.
<صدها صياد درياي خزر در معرض از دست دادن زندگي خويش هستند هجوم يك موجود دريايي كه غذاي ماهيان را مي‌خورد عامل اين بحران است. موجود ريزي با نام نميوپسيس )Nemiopsis( اكنون هيولاي درياي خزر است.> جملات بالا سرآغاز گزارشي با عنوان <هيولاي خورنده صيد خزر را تهديد مي‌كند> از يك خبرنگار اروپايي است. ميزان استحصال كيلكا از خزر در حال كاهش مداوم است و با وجود پژوهش‌هاي انجام شده توسط موسسه تحقيقات شيلات ايران اما كار مبارزه با شانه‌دار ژله‌اي خزر كه عامل اصلي و بدون قيدوشرط اين كاهش صيداست، هنوز بلاتكليف باقي مانده است.
با ادامه روند فعلي در آينده‌اي نزديك صيد كيلكا و صنايع جانبي وابسته به آن عملا حضور خارجي نخواهند داشت.
در سال 1995 ميلادي پروفسور دومونت بلژيكي احتمال انتقال شانه‌دار به درياي خزر را طي نامه‌اي مطرح كرد اما كشورهاي ساحلي چندان توجهي به آن نكردند.
نزديك به دو سال پس از اين هشدار نوعي جاندار دريايي كه به آن شانه‌دار ژله‌اي (شانه‌دار مهاجم) نيز گفته مي‌شود از طريق مخزن آب توازن كشتي به خزر وارد شد و پيش‌بيني متخصص بلژيكي به واقعيت پيوست.
كانال <ولگادن> تنها راهي است كه درياي خزر را به خارج متصل مي‌كند. اين شانه‌دار در ابتداي دهه 80 ميلادي اكوسيستم درياي سياه را برهم زد و بعدها در درياي آزوف نيز خسارت فراواني بر جاي گذاشت و از همين دريا با كشتي‌ها از طريق ولگادن به خزر آمد. اقيانوس اطلس زيستگاه طبيعي شانه‌دار مهاجم است. در آن محيط طبيعي شانه‌دار ديگري )Beroe Ovata( زندگي مي‌كند كه باعث مي‌شود تا اين دو با يكديگر تعادل جمعيتي داشته‌باشند، اما در خزر تنها نوع ژله‌اي وارد شده و از رقيب آن خبري نيست و همين نكته عامل اصلي گسترش شانه‌دار در خزر است. شانه‌دار از ماهيان كيلكا مصرف مي‌كند و ذخاير اين ماهي به همين دليل به شدت روبه‌كاهش است. حتي اخيرا برخي متخصصان اعلام كرده‌‌اند به دليل كاهش ذخاير كيلكا و در صورت عدم اقدام مناسب ممكن است ماهيان خاوياري طعمه بعدي اين جاندار باشد.
عباسعلي مطلبي رئيس موسسه تحقيقات شيلات مي‌گويد: <درياي خزر بين پنج كشور ساحلي مشترك است و اين‌گونه اقدامات بايد تنها با هماهنگي همه كشورها همراه باشد.> وي تصريح مي‌كند: <در صورت همگام شدن براي اجراي اين طرح وضعيت ذخاير كيلكا در سه تا پنج سال آينده بهبود مي‌يابد.>
در سال‌هاي اخير صيادان كيلكا در حال نگارش نامه به مسوولان دولتي بوده‌اند اما مشكل كيلكا اكنون از دستان يك سازمان خاص در كشور خارج شده است. موجود رقيب شانه‌دار فعلي درياي خزر كه توسط موسسه تحقيقات شيلات ايران مراحل آزمايش را نيز با موفقيت پشت سر گذاشته توانايي حل بحران موجود را دارد، اما اين در صورتي است كه دولت ايران در نخستين فرصت در رايزني با همسايگان خزري؛ آنها را متقاعد به رهاسازي گونه جديد كند.
نمايندگان علمي تحقيقات شيلات پنج كشور مالك خزر در اسفندماه سال 82 در نخستين نشست فني - منطقه‌اي معرفي گونه جديد را توصيه كردند اما هنوز اين موجود مهاجم با خيال راحت به زندگي و تكثير خود در خزر ادامه مي‌دهد.
توافقات پنج كشور ساحلي خزر براي مبارزه با صيد قاچاق ماهيان خاوياري، همكاري در بازسازي ذخاير و موافقت با رهاسازي گونه جديد شانه‌دار حيات دوباره‌اي به خزر خواهد داد هرچند به نظر مي‌رسد اين اتفاق چندان قابل دسترس نيست.(roozna)