مازندنومه؛ سرویس اجتماعی، رضوان مهدوی: حضرت رسول(س):قَلبٌ لَيسَ فيهِ شَى ءٌ مِنَ الحِكمَةِ كَبَيتٍ خَرِبٍ فَتَعَلَّموا وَعَلِّموا وَتَفَقَّهوا وَلا تَموتوا جُهّالاً فَإِنَّ ا...  لايَعذِرُ عَلَى الجَهلِ؛دلى كه در آن حكمت نيست، مانند خانه ويران است، پس بياموزيد و تعليم دهيد، بفهميد و نادان نميريد. براستى كه خداوند، بهانه اى را براى نادانى نمى پذيرد.(نهج الفصاحه ص600) قسم به قلم و آنچه که می نویسند(آیه 1 سوره ی قلم)

در ضرورت کسب معرفت، سخنان بسیاری بیان شده و آیات قرآن کریم نیز به عنوان قوی ترین راهنمای بشریت در جای جای خویش این مهم را مطرح کرده اند. نمونه اش را می توان در آیه ی صدرالذکر مشاهده نمود که سوگند قرآن بر پایه ی آنچه که نوشته می شود قرار گرفته است و این یعنی یادگیری و معرفت ارزش بسیار بالایی دارد.

از یک منظر نیز علم و دانایی و حقیقت جویی، به عنوان فطرت بشر تلقّی شده است که شهید مطهری(ره) در کتاب فطرت به تفصیل از آن سخن گفته اند.

به نظر نگارنده آنچه که اضطرار کسب نور دانش و اگاهی و مبارزه ی مداوم با نادانی را مبیّن می سازد تجربه های تلخ بشری است، تجربه هایی که انسانها از  ناآگاهی اکتساب کرده اند. لذا به تعبیر مرحوم دکتر شریعتی(ره) در طول تاریخ ستمگران بر پایه ی سه ضلع زر، زور و تزویر مردم را از راه حق منحرف کرده و حق طلبان را مورد ستم قرار داده اند که قوی ترین عامل از میان این سه، همان تزویر یا تحمیق مردم است.

بدیهی است به جهت آنکه مفاهیم مقدس حساسیت بالایی در میان توده دارند، خود پاشنه ی آشیلی برای فریب آنها انگاشته می شود و به راحتی می توان از مجرای مقدسات یا اعتقادات مذهبی و در یک کلام مفاهیم دینی توده را فریفت و از آنها بهره برداری کرد.

در باب تقدس عقل و به صورت کلی تعقل روایات فراوانی صادر شده است که با توجه به ایام شهادت امام رئوف و مهربان مان -امام رضا(ع)- تنها به عنوان نمونه از محضر او کسب علم می کنیم:

1-    دوست‌ هركس‌ عقل‌ او و دشمنش‌ جهل‌ اوست‌(تحف العقول ص467)==== این جمله ی مطلق خود نشان دهنده ی نقش مؤثر عقل و همچنین عُمق فاجعه ی جهل است.

2-    ابن‌ سكيت‌ به‌ آن‌ حضرت‌ گفت‌: امروزه‌ حجت‌ بر مردم‌ چيست‌؟ در پاسخ‌ فرمود: همان‌ عقل‌ است‌ كه‌ به‌ وسيله‌ آن‌ شناخته‌ مى‌شود آن‌ كه‌ راستگو است‌ از طرف‌ خدا و از او باور مى‌كند و آن‌ كه‌ دروغگو است‌ و او را دروغ‌ مى‌شمارد، ابن‌ سكيت‌ گفت‌: به‌ خدا اين‌ است‌ پاسخ‌(تحف العقول ص473)===== آن قدر ارزش قائل شده اند که در کنار حجت آشکار یعنی رسولان عقل را به عنوان حجت پنهان ذکر نموده اند و به این ترتیب مفهوم مخالف این جمله نیز قابل تامل خواهد شد.یعنی اگر ما این قوه را تقویت نکنیم و به ورطه ی جهالت کشیده شویم چه در انتظار ما خواهد بود؟!

ولی نعمت مان جمله ی بسیار عمیق دیگری در این باب دارند که به نوعی معیار عبادات را هم میزان آگاهی معرفی کرده اند: عبادت‌ بر روزه‌ داشتن‌ و نماز خواندن‌ نيست‌، و همانا عبادت‌ بر انديشه‌كردن‌ در امر خداست‌(تحف العقول ص466).

ژرف ساخت دقیق این روایت در یک جمله خلاصه می شود که؛ عبادت جاهلانه ظرفیت ساختن شِمر ها و ابن مُلجم ها را خواهد داشت! این شناخت است که ارتقای ایمان را سبب می شود والّا صرف عبادت جز تکرار حرکات فیزیکی حاصلی به ارمغان نخواهد آورد که در این زمینه حضرت امیر(ع) می فرمایند: چه بسا روزه‏دارى که از روزه‏اش جز گرسنگى و تشنگى بهره‏اى ندارد و چه بسا شب زنده‏دارى که از نمازش جز بی خوابى و سختى سودى نمى‏برد(نهج البلاغه، حکمت 145).

  آن دسته از مخاطبان گرامی که به مطالعه ی تاریخ می پردازند خود به نکته های فراوانی در این باب پی می برند از جمله عزیزانی که سفر اربعین امسال را تجربه کرده اند، درجای جای این سفر معنوی باید درس ها را به نیکی می آموختند. نظیر سیر تاریخی موجود در مسجد کوفه که از یک طرف مقام توبه ی حضرت آدم(ع) یعنی بدو آفرینش و آغاز جریان حق  و باطل و از طرفی مقام کشتی نوح یعنی محل فرود آمدن کشتی نوح و....

نگاه به مسجد کوفه انسان را دچار تحیّر می کند، دقیقاً نوسان انسانیت مشهود است، اینجا همان جایی است که امام مظلوم مان برای مردم خطبه ها خواندند و دیدیم که در نهایت ایشان را در محراب همین مسجد به شهادت رساندند. اینجا همان جاست که روزی نماینده ی معاویه یعنی خلیفه ی مسلمین مردم را نصیحت به خیر می کرد!

و کوفه شهری است که مردمش روزی با مسلم بیعت کرده بودند و دگر روز در چند متری مسجد شاهد به دار آویختنش بودند و دم بر نیاوردند! و همین چند متری مسجد در دارالاِماره سر سَیّدُالشُّهداء را به مشاهده نگریستند و.... بر فراز همین منبر روزی مختار خطبه می خواند و روزی مصعب و روزی...!

مزار مسلم و هانی در گوشه ی مسجد گواه دیگری از درس های تاریخ است. نبرد حق و باطل و چرخش ایمان مردم برای مان حرف ها دارد! در روایات آمده که مَقَر حکومت امام موعود(عج) نیز همین مکان خواهد بود و این نوید الهی است که حق خواهد آمد و مستضعفین وارثان زمین خواهند شد و منتقمان خون شهید حکومت می کنند. اما نکته ی بسیار قابل توجه نقش جهل مردم در ماجراهای کوفه است از کشتی نوح گرفته تا غربت مولای متقیان امیرالمومنان که به شمشیر جهل به شهادت رسید و آن هم جهل مذهبی!

در خصوص غربت حضرت مسلم نیز به ذکر همین نکته اکتفا می کنیم که مردمی که تا چند ساعت قبل همراه با جریان حق بودند پس از تنها گذاشتن جناب مُسلم به جهت همراهی با او، استغفار می کردند!چون نمایندگان حکومت خلیفه ی وقت مسلمین، چنان وانمود کرده بودند که ایشان یک فرد مُخل نظم جامعه و عامل آشوب و...است.

اما در میان زیارات متنوعی که برای اهل بیت علیهم السلام وجود دارد هیچ زیارتی علامت ایمان یا شیعه بودن تلقّی نشده جز زیارت اربعین امام حسین(ع) که به لطف خداوند چندسالی است این زیارت با شور و هیبت عظیمی برگزار می شود و حجم انبوهی از شیعیان در این راهپیمایی شرکت می کنند.

در میان عبارات زیبای زیارت اربعین، جمله ای را می توان به عنوان نگین این زیارت لحاظ نمود که ارتباط دقیقی با بحث ما دارد و آن این جمله است که: بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَيْرَةِ الضَّلالَةِ- جانش را در راه تو بذل كرد، تا بندگانت را از جهالت و سرگردانى گمراهى برهاند.

به راستی چه فاجعه ای عظیم تر از اینکه امام معصوم جانش را و خون قلبش را برای رهایی مردم از جهل فدا کنند؟ ائمه معصومین از جمله حضرت سیّدُالشُّهداء همواره قربانی جهل مردم بوده اند و این پیامی است برای ما که زائر امام حسین(ع) یا امام رضا(ع) باید خود را از زنجیر جهالت، اعم از جهالت کهنه و یا مُدرن برهاند و بیشترین توجه را به جهل مقدس نماید و اثر زیارتش را کسب آگاهی و دانش و بینش و معرفت حقیقی بداند. والّا همانگونه که پیش تر ذکر شد عبادت جاهلانه خود نقض غرض است.

باری به عنوان حُسن ختام با تاسی از کتاب دانش صاحبان عصمت اشاره ای به مصادیق یا اثرات آگاهی خواهیم نمود؛ امام رضا(ع) در روایت زیبایی نشانه های تعقل را ذکر کردند که هر یک از این نشانه های اندیشه ورزی، کلاس درسی است برای مُحبّین و شیعیانشان: عقل‌ شخص‌ مسلمان‌ تمام‌ نيست‌، مگر اين‌ كه‌ ده‌ خصلت‌ را دارا باشد  از او اميد خير باشد، از بدى‌ او در امان‌ باشند، خير اندك‌ ديگرى‌ را بسيار شمارد، خير بسيار خود را اندك‌ شمارد، هرچه‌ حاجت‌ از او خواهند دلتنگ‌ نشود، در عمر خود از دانش‌طلبى‌ خسته‌ نشود، فقر در راه‌ خدايش‌ از توانگرى‌ محبوب تر باشد، خوارى‌ در راه‌ خدايش‌ از عزت‌ با دشمنش‌ محبوبتر باشد، گمنامى‌ را از پرنامى‌ خواهانتر باشد. سپس‌ فرمود: دهمى‌ چيست‌ و چيست‌ دهمى‌! به‌ او گفته‌ شد: چيست‌ ؟ فرمود: احدى‌ را ننگرد جز اين‌ كه‌ بگويد او از من‌ بهتر و پرهيزگارتر است‌(تحف العقول ص467)

خلاصه ی منزلت آگاهی که در این نوشتار، هم در کلام امام رضا(ع) و هم در حوادث و جریانات تاریخی بررسی شد را می توان با روایت زیبای حضرت رسول جمع بندی کرد که فرمودند: خَيرُ الدُّنيا وَالآخِرَةِ مَعَ العِلمِ وَشَرُّ الدُّنيا وَالآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ ؛ خير دنيا و آخرت با دانش است و شرّ دنيا و آخرت با نادانى.(نهج الفصاحه ص466).

بنابر این راه نجات بشریت، علی الخصوص مردمانی که روح شان با مذهب و دیانت عجین شده است عاملی جز کسب آگاهی و سپس آگاهی بخشی به جامعه نیست که نتیجه فقدان این نعمت خداوندی، جز وقوع فجایع غیرقابل جبرانی چون عاشورا نخواهد بود.

سوگمندانه هم اکنون نیز تروریسم مذهبی این بار با پرچم های وهابیت و داعش فرصت ظهور یافته است و امیدواریم با دریدن جامه های تعصب و جهل مُرکّب، این غدّه های سرطانی چه در بُرون دین باورن و چه در درون خداباوران از بین برود.